روش تحقیق ابوالقاسم طاهری
مفاهیم و اصطلاحات
فصل اول
علمای معاصر را اعتقاد بر این است که توسعه و پیشرفت علوم در نیمه دوم قرن بیستم به مراتب بیشتر و جامع تر از پیشرفتی است که کلیه علوم از بدو پیدایش خود تا پایان نیمه اول قرن بیستم داشته است. تصور اینکه در چنین مدت زمان کوتاهی علوم بشری تا به این حد پیشرفت کرده باشد باعث تعجب است اما اگر توجه شود که استفاده از روش صحیح تحقیق علمی نیز قدمتش بیش از یک ربع قرن نیست این حقیقت را میتوان به سادگی قبول کرد. این توسعه و پیشرفت سریع علمی صرفاً مرهون و مدیون به کار بردن روشهای دقیق و صحیح تحقیق علمی بوده است.
از زمانی که علوم خود را از قلمرو و تفکر فلسفه خارج ساخته اند، سعی بر این بوده است که برای مطالعه آنها سبک و روش معینی اتخاذ گردد. این کوشش به تدریج از زبان تفکیک این علوم آغاز گردیده و غنچه های اولیه آن در اوایل قرن هفدهم میلادی شکوفا شد. در این قرن بود که علوم توانستند با کوشش فراوان و از جان گذشتگی عده ای از دانشمندان چون بیکن گالیله، کپلر و دکارت خود را نه تنها از قید فلسفه بلکه از استعمار کلیسا که خود مانع بسیار بزرگی در راه توسعه و ترقی علوم بوده است نیز خارج سازد و بینش علمی را جایگزین خرافات به ظاهر علمی سابق نمایند. ۵
انسانها در طول قرنهای متمادی به توضیح پدیده های طبیعی پرداختند که ظاهراً قابل قبول به نظر می آمد با نسبت دادن نیروهای طبیعی به عمل نیروهای فوق طبیعی بر این باور بودند که خدایان به دلخواه خودشان خورشید ستاره ها باد و برف را به وجود آوردند.
ظهور کاهنان که ادعا میکردند از راه دیگری با خدایان در ارتباطند، به ایجاد نظام سلسله مذهبی منتهی شد و جزمی بودن فرآیند طبیعت که بر اساس جادوگری و سلطه کاهنان توضیح داده میشد ریشه دار گردید و تحقیق برای کشف واقعیت را قرنها به تعویق انداخت
اما مردم به تدریج در یافتند که کار نیروهای طبیعت تا آن اندازه که به آنها تلقین شده بود از روی هوی و هوس نبود آنها کم کم متوجه نظم و قاعده ای در جهان شدند، به رابطه علت و معلولی پی برده و دریافتند که وقایع تحت شرایط معین با صحت مدللی قابل پیش بینی هستند. اما این توضیحات اغلب با مخالفت جزم گرایان مواجه میشد اشخاص کنجکاوی که پرسش می کردند، اغلب تنبیه میشدند و یا اگر در تردید خود نسبت به توجیه پدیده های طبیعی به شیوه غیر معقول پافشاری مینمودند محکوم به مرگ میگشتند.
این تکیه بر شواهد تجربی و یا تجربیات شخصی موقعیت صاحبان قدرت را متزلزل ساخت و گامی مهم در جهت تحقیقهای علمی برداشته شد. این هنگامی بود که مردم اندیشیدن منظم درباره خود تفکر را آغاز کردند و بدین ترتیب عصر منطق شروع شد.
استدلال قیاسی
اولین قدم مثبت در کشف و دستیابی به واقعیت توسط فلاسفه قدیم یونان برداشته شد. ارسطو و پیروانش استدلال قیاسی را به کار بردند که میتوان آن را یک فرآیند تفکر دانست. به این معنی که انسان با عنایت به کلیات به جزئیات پی میبرد. «استدلال قیاسی»، یک رابطه منطقی بین کبری صغری و نتیجه برقرار میکرد صغری بیانگر رابطه کوچکتری است که حالت خاصی از کبری است و درک رابطه این دو به یک نتیجه غیر قابل اجتناب می انجامد. به عبارت دیگر پژوهشگر واقعیتهای شناخته شده و موجود را در کنار هم قرار میدهد و به نتیجه گیری می پردازد و این عمل از طریق قیاس منطقی صورت میگیرد. در استدلال قیاسی شرط اساسی درست بودن مقدمه و به عبارتی قضایای کبری و صغری است. اگر مقدمه ها غلط باشد، نتیجه هم غلط خواهد بود بنابراین آفت استدلال قیاسی مقدمه های نادرست است. یک نمونه از قیاس منطقی ارسطو :
۱- مقدمه کبری – همه انسانهای فانی هستند
-۲- مقدمه صغری – سقراط یک انسان است
نتیجه گیری – سقراط فانی است
استدلال قیاسی پژوهشگر را قادر میسازد که مقدمه هایش را به صورت الگوهایی سازمان دهد و زمینه را برای نتیجه گیری معتبر آماده سازد. در یک تحقیق علمی از استدلال قیاسی برای تدوین فرضیه های تحقیق استفاده میشود این روش قیاسی که از فرض کلی به مصداق خاصی منجر میشود در توسعه حل مسأله به شیوه امروزی سهم بسزایی داشت، اما برای رسیدن به واقعیت جدید مفید نبود
استدلال استقرائی
قرنها بعد، فرانسیس بیکن از کاربرد مشاهده مستقیم پدیده ها، طرفداری کرد که با مشاهده پدیده ها در موارد جداگانه و متعدد به استنتاج و تعمیم دست می یافت. این روش استقرایی از مشاهدات خاصی به تعمیم کلی منطق را از برخی خطاها و محدودیتهای قیاسی آزاد کرد. بیکن مشکلاتی را که روش قیاسی در راه کشف واقعیات جدید ایجاد میکرد باز شناخت روش قیاسی با عقاید کهنه جزمی که عقلیون آن را قبلاً پذیرفته بودند آغاز میشد و انتظار می رفت که به واقعیات تازه منجر شود. این موانع کشف واقعیتها که او آنها را «بت می نامید در کتاب ارغنون جدید که در سال ۱۶۲۰ نوشته شد توضیح داده شده است. انتساب این رسالت تاریخی به بیکن و نوشته های او صرفاً به خاطر شکستن بتهای فلسفی و دینی آن زمان بوده است و به طوری که میبینیم نوشته های او پس از مرگش موجب آزادی علوم از یوغ ارسطویی، یعنی جبر زمان حیات او بوده است. داستان زیر که به بیکن نسبت داده میشود عصیان او را علیه سلطه جهان ثبت شده بیان میکند؛ سلطه ای که تحقیق برای کشف حقیقت را در قرون وسطی مهار کرده بود. بیکن فضای فکری و روش مسلط در قرون وسطی را چنین شرح میدهد در زمان لردما ۱۴۳۲ بین برادران بر سر تعداد دندانهای اسب جدالی سخت در گرفت این جدال به مدت سیزده روز بدون توقف ادامه داشت. تمام کتابهای قدیمی و تاریخی را جستجو کردند و همه معارف جالب و مهم را بررسی نمودند. در روز چهاردهم راهبی جوان و شکیبا از دانشمندان برتر از خود اجازه گرفت که چیزی بگوید و
بلافاصله در میان حیرت مجادله کنندگان که خرد ژرف آنان لطمه دیده بود، روشی ناشنیده و خشن را پیشنهاد کرد که بدهان اسبی نگاه کنند و جواب سئوال خود را دریابند آنان که از این گفته شدیداً آزرده خاطر شده بودند بر آشفته به وی حمله کردند و او را به سختی زدند و بیرون انداختند. زیرا آنها میگفتند مسلماً شیطان این نوجوان جسور را فریب داده است تا برای کشف حقیقت راهی نامقدس و ناشنیده را بر خلاف گفته پدران مطرح میکند پس از چندین روز زد و خورد سرانجام کبوتر صلح بر جمع آنها نشست و به اتفاق قرار گذاشتند که این مسأله را معمایی جاودانه اعلام کنند.
فرانسیس بیکن را مدافع روش استدلال استقرائی میدانند. او معتقد بود برای رسیدن به حقایق باید مستقیماً در طبیعت به مشاهده پرداخت و تعصب و عقاید را که او خدایان دروغین نامیده است رها کرد.
روش استدلال استقرایی به عنوان روش جدید در منطق که توسط بیکن پیشنهاد شد و به طور گسترده ای توسط علمای زمان وی مورد استفاده قرار گرفت.
در نظام بیکنی مشاهده ها بر رویدادهای مشخصی که در یک طبقه جایگزین میشوند صورت میگیرد. سپس بر اساس مشاهده حوادث یا رویدادها استنباط در مورد تمام طبقه ها انجام می شود. این نوع استدلال یا روش به عنوان استدلال استقرایی که بر عکس استدلال قیاسی است شناخته شده است. برای مثال :
همه پستانداران دستگاه تنفسی دارند.
همه موشها پستاندارند.
در نتیجه همه موشها دستگاه تنفس دارند.
هر خرگوش که تا بحال مشاهد شده است دستگاه تنفسی داشته. بنابراین تمام خرگوشها دستگاه تنفس دارند.
توجه داشته باشید که در استدلال قیاسی قبل از دستیابی به نتیجه مقدمه باید درست باشد اما در استدلال استقرایی نتایج با مشاهده و نمونه و تعمیم به کل حاصل میشود.
در روش اخیر برای رسیدن به یک نتیجه مطلوب همه نمونه ها باید مورد بررسی قرار گیرند. این عمل در روش بیکن یک استنتاج نقص شناخته شده است در مثال فوق چنانچه پژوهشگر بخواهد مطمئن شود که همه موشها دستگاه تنفس دارند یا نه، بایستی تمام موشهای دنیا را مورد بررسی قرار دهد اما چنین عملی میسر نیست بنابراین پژوهشگر الزاماً به نتایج ناقص متکی است که از مشاهده های ناقص به دست آمده است.
استدلال استقرایی تنها موقعی قابل اعتماد است که گروه مورد پژوهش، کوچک باشد و چون در روش استقرایی نتایج بر اساس نمونه های کوچک معتبر است. بنابراین پژوهشگر پژوهش خود را در مورد نمونه های کوچک انجام میدهد و نتایج را به گروههای بزرگ تعمیم می دهد. روش استقرایی به تنهایی یک نظام رضایت بخش برای حل مسائل نبود. نمونه گیری تصادفی از مشاهدات پراکنده بدون توجه به مفهوم و هدف یکسان معمولاً تحقیق را با مشکل مواجه میکرد بنابراین به ندرت به یک تعمیم یا نظریه منتهی میشد و به علاوه امروز مسائلی وجود دارد که با استفاده از استدلال استقرایی قابل حل نیستند.
دانشمند دیگری که شاید بتوان او را بنیان گذار روش علمی جدید دانست رنه دکارت فرانسوی است که او نیز علی رغم تمایل زمان خویش خود را از قید آنچه که مدرسه به او آموخته بود خلاص کرد و مطالعاتش را بر مبنای روح علمی یعنی شک پایه ریزی کرد. این شک شامل همه مظاهر زندگی او شد به طوریکه از خویشتن شروع کرد، و وجود خود را نیز قابل شک و تردید دانست و سپس بر این شک بدین گونه فائق آمد که «چون فکر میکنم، پس وجود دارم و این قطعیت اولین پایه تفکر علمی او را پی ریزی کرد پس از قبول این واقعیت مطالعات خود را شروع و فقط مطالبی را قابل قبول دانست که قطعیت برایش روشن و بدیهی باشد و نیز برای وصول به این حقیقت سعی نمود تا مسائل را به ساده ترین وجه تجزیه نماید و در کوچکترین اجزای آن غور و بررسی کند و به این ترتیب توانست امور پیچیده و مشکل را با اتخاذ این روش علمی ساده کشف و حل نماید.
روش دکارت یعنی روشهایی از تعصبات و سنن و محفوظات گذشته و به کار گرفتن فقط عقل و منطق اگر چه او را از تجربه علمی کمی به دور نگاه میداشت، حداقل سودش این بود که تحقیق در علوم را به نحوی منطقی و عقلانی میسر می ساخت بی جهت نیست که عده ای قرن هفدهم را قرن دکارت نامیده اند.
روش علمی به طور کلی به فرآیندی اطلاق میشود که از طریق آن پژوهشگر ابتدا به صورت استقرایی با استفاده از مشاهدات خود فرضیه ها با فرضیه هایی را صورت بندی میکند سپس با عنایت به اصول استدلال قیاسی به کاربرد منطقی فرضیه می پردازد، در نتیجه او قادر است با کمک فرضیه تدوین شده رابطه بین متغیرها را پیش بینی کند. چنانچه این پیش بینی با اطلاعات جدید سازگار باشد مجدداً فرضیه مورد پژوهش آزمون می شود تا تأیید یارد شود. آنچه روش علمی را از سایر روشهای بدست آوردن دانش جدا می سازد مفروضه هایی است که بدان تکیه دارد و هم متدلوژی آن متدلوژی علمی – نظامی است از قواعد و روشهای بارز که پژوهش بر آن بنا نهاده میشود و ادعاهای علیه آن مورد ارزشیابی قرار میگیرد. قواعد و روشها به گونه مستمر اصلاح میشود و بهبود می یابد، دانشمندان برای مشاهده استنباط تعمیم و تحلیل همواره به دنبال وسایل جدید هستند. وقتی این وسایل تهیه شود، چنانچه با مفروضه های زیر بنائی روش علمی هماهنگ باشد، درون نظام قواعدی که حاکم بر متدلوژی علمی است قرار میگیرد و در آن ادغام میشود پژوهش علمی نیز اصولاً تلاشی است سیستماتیک برای پاسخ دادن به پرسشهای خاصی روش علمی شکل خاص و سیستماتیکی است که همواره به دنبال حقیقت است حقیقتی که از طریق ملاحظات منطقی معین می شود. روش علمی باید از طریق آزمایش مشاهده بحث و تفسیرهای منطقی و غیره و ترکیبی از این عوامل روابط بین پدیده ها را کشف کند.
دیدگاههای شناختی
دیدگاههای شناختی که توسط دانشمندان و فلاسفه به عنوان عوامل شناخت مطرح شده اند عبارتند از :
۱- دیدگاه تجربه گرایی و پوزیتویسم
این دیدگاه فلسفی در مقابل عقل گرایی سنتی و ارسطویی شکل گرفت و سابقه آن به دوره رنسانس علمی قرن ۱۴) تا (۱۶) باز میگردد بانی این طرز تفکر را فرانسیس بیکن (۱۵۶۱ ۱۶۲۶ م) می دانند که بعدها توسط افرادی چون توماس هابز، جان لاک، جرج برکلی دیوید هیوم جان استوارات ،میل ارنست ماخ و برتراند راسل (۱۹۷۰ – ۱۹۸۲ م)
دنبال شد. از آنجا که بعداً انتقاداتی بر این مکتب فلسفی وارد گردید افرادی نظیر راسل ماخ ویتگنشتاین دایره وین با حلقه وین را تشکیل دادند این دیدگاه با به کار گرفتن منطق نوین در جهت تحلیلی – منطقی تغییر مسیر داده سپس با برقراری ارتباط با انجمن فلسفه تجربی بولن و نظایر آن و نیز ارتباط با مکتب پراگماتیسم آمریکا جمیز و دیویی با نام تجربه گرایی نوین گسترش یافت ولی رویدادهای سیاسی دهه ۱۹۳۰ اروپا موجب از هم پاشیده شدن این مکاتب و مهاجرت دانشمندان آن به آمریکا نیوزلند و استرالیا شد و سپس تجربه گرائی نوین نیز توسط پیروان خود مورد نقد قرار گرفته و در مواردی تغییر ماهیت داد.
این مکتب فلسفی وسیله شناخت را حواس انسان میداند و معتقد است شناختی اعتبار دارد که به وسیله یکی از حواس قابل درک باشد. بدین لحاظ پوزیتویسم به تجربه و آزمایش و مشاهده اصالت میدهد و روش استقرایی را برای دستیابی به کلیها و به عبارتی به قوانین کلی و علمی می پسندد. دیدگاه پوزیتویستی و تجربی در حوزه علوم طبیعی به دستاوردهای علمی زیادی نایل آمد و پشتوانه محکمی برای اثبات حقانیت دیدگاه خود پیدا نمود.
اصول اثبات گرائی و اثبات گرائی منطقی بطور خلاصه عبارتند از :
الف – تجربه گرانی و تکیه بر کشف دانش طبق این اصل تجربه و مشاهده بر مفاهیم و نظریه ها تقدم دارد فقط برای چیزهائی میتوان وجود قائل شد که به تجربه حسی ما در آیند و مفاهیم کلی و مثالی وجود واقعی ندارند و فقط آنچه به تجربه در می آیند قابل اتکا است.
ب – پیشرفت و تکامل عقلانی علم علم را همچون فرآیندی انباشتی می داند، فرآیندی که طی آن دانش ما به شکلی منطقی عقلانی و منظم افزایش می یابد و این دانش از طریق تجربه و آزمایش اثبات میشود.
تلاش برای قوانین عام و مشترک پدیده ها اعم از طبیعی یا اجتماعی) تابع قانونمندیهائی هستند که آنها را میتوان در قالب تصمیمات یا قوانین کلی و علمی که قدرت تبیین و پیش بینی داشته باشند بیان کرد ما با شناخت عینی از طریق تجربه خالص میتوانیم این قوانین را کشف کنیم و به دیگران منتقل کنیم.
تفکیک واقعیتها از ارزشها و طرد قضاوتهای ارزشی و احکام تجویزی از قلمرو معرفت حقیقی اثبات گرایان با تکیه بر اصل تجربه، احکام و مفاهیم متافیزیکی و اخلاقی و زیبا شناختی را رد کردند معتقدند که این احکام صرفاً خصلتی ذهنی دارند.
۲- دیدگاه عقل گرایی
دیدگاه عقل گرایی بر اساس روش استدلال قیاسی استوار است و اعتقاد دارد که حواس انسان هیچگاه کلیت و ضرورت اصول و مفاهیم را در نمی یابد، لذا منشاء دیگری به نام عقل ضرورت دارد. سابقه این دیدگاه به دوره یونانیها بویژه ارسطو باز میگردد که در آن رابطه منطقی بین کبری و صغری و نتیجه برقرار میگردید کبری فرض مسلمی تلقی میشد که بر حقایق ماوراء الطبیعه یا قضایای بدیهی و کلی یا عقاید جز می شناخته شده استوار بود. صغری بیانگر رابطه کوچکتری است که حالت خاصی از کبری را شامل میشود و نتیجه نیز از رابطه این دو به صورت امری غیر قابل اجتناب به دست می آید.
دیدگاه استنباطی
این دیدگاه استنباط را به عنوان روش خاص علوم اجتماعی می پذیرد. از اواخر سده نوزدهم میلادی با طبقه بندی و تفکیک علوم روش استنباطی در برابر روشهای توضیحی علوم طبیعی شکل گرفت بر اساس این دیدگاه فهمیدن زندگی یا استنباط تنها با اندیشه امکان پذیر نیست بلکه باید از استنباط و کلیه نیروهای احساسی برای درک آن استفاده نمود، زیرا موضوع مورد مطالعه علوم اجتماعی برعکس موضوع علوم طبیعی ملموس نیست. ۲
روش پژوهش علمی
مقصود از «روش» در پیش گرفتن راهی برای رسیدن به هدف و مقصودی با نظم توالی خاص است و یا به عبارت دیگر مجموعه ابزارها و تدابیری است که وصول به هدف نهائی و مطلوب را آسان می سازد و مقصود از روش علمی همه راهها و شیوه هایی است که پژوهنده را از خطر
محفوظ بدارد و رسیدن به حقیقت را برای وی امکان پذیر سازد متدلوژی شناخت روش علمی نیز به عنوان شاخه ای از منطق با کاربرد اصول استدلال در بررسیهای علمی و فلسفی سرو کار دارد و قوانین ویژه ای را که فکر برای یافتن حقیقت در موارد خاص باید از آنها پیروی کند و به گونه کلی روش یا متدلوژی علوم را مورد مطالعه قرار می دهد.
اصولاً فهم و درک فعالیت پیچیده آدمی بویژه فعالیت پژوهش علمی بدون فهم و درک مقصود اساسی و ماهیت پژوهش علمی که همان مطالعه عینی و کنترل شده روابط بین پدیده هاست بی معنا خواهد بود. تحقیق نیز بمانند هر فعالیت علمی دیگری دارای شیوه ها و روشها و مبتنی بر اصول و ضوابطی است که رعایت آنها محقق را در وصول سریع به اهداف باری میدهند.
روش علمی تحقیق
کلیه وسایل و مراحل جمع آوری سیستماتیک اطلاعات و نحوه تجزیه و تحلیل منطقی آنها را برای نیل به یک هدف معین روش علمی تحقیق گوییم این هدف به طور کلی کشف واقعیات است.
مراحل روش علمی تحقیق
همچنین محققان معتقدند هر مطالعه اجتماعی اعم از بررسی و تحقیق در یک جامعه بزرگ و کوچک با موضوعی محدود یا گسترده و بصورت استفاده از اسناد و مدارک مکتوب و یا بهره گیری از شیوه های مطالعات میدانی و غیره دارای چهار مرحله اساسی است که به شرح زیر است :
۱- مرحله مقدماتی یا تهیه و تنظیم طرح مطالعه
-۲- مرحله جمع آوری اطلاعات و داده ها
مرحله استخراج، تحلیل و تفسیر داده ها
-۴ مرحله تدوین و تنظیم گزارش نهائی
اگر انجام یک مطالعه پژوهشی در مورد مسأله شخصی نیاز به ۴۰۰ ساعت کار داشته باشد بنابراین تجربه عملی و سوابق فعالیتهای مطالعاتی مدت مزبور بطور نسبتاً مساوی بین چهار
مرحله تقسیم میشود کاپلو استاد دانشگاه کلمبیا مینویسد طبق تجربه ای قدیمی به دانشجویانی که قصد تهیه پایان نامه تحصیلی دارند توصیه میشود. حدود دو هزار ساعت وقت در نظر گرفته و آن را بین چهار مرحله مزبور بطور مساوی تقسیم کنند. یعنی صرفنظر از اهمیت و اعتبار هر مرحله زمانی که برای تنظیم طرح اولیه صرف می شود، تقریباً برابر است با مدتی که برای جمع آوری اطلاعات ضرورت دارد در بسیاری از مطالعات اجتماعی متأسفانه اهمیت بیشتری به مرحله جمع آوری اطلاعات داده می شود و توجه لازم به سایر مراحل خصوصاً مرحله اول مبذول نمیگردد. متأسفانه بسیاری از دانشجویان در کارهای تحقیقاتی بدون مطالعه و بررسی مرحله مقدماتی که در شناخت مسأله بسیار حائز اهمیت است یکباره وارد مراحل بعدی تحقیق میشوند که در مراحل بعدی دانشجویان را با مشکلات عدیده ای روبرو می سازد.
در مواردی عدم توجه و دقت لازم در تقسیم زمان کار باعث میشود تا وقت زیادی در تهیه طرح مقدماتی یا جمع آوری اطلاعات صرف شود که در عمل دانشجویان با کمبود وقت و امکانات مواجه شده و کار یا نیمه تمام میماند و یا از کیفیت مناسب برخوردار نمی باشد و یا اینکه عدم تنظیم زمان لازم و ممکن برای انجام تحقیق موجب می شود انبوهی از اطلاعات بعضاً خارج از چارچوب و اهداف طرح اولیه جمع آوری گردد. بطوری که استخراج و تجزیه و تحلیل و تفسیر و نگارش آنها زمان زیادی را می طلبد و محدودیت زمانی موجب کنار گذاشتن برخی از اطلاعات و یا سردرگمی محقق برای اخذ نتیجه مطلوب در چارچوب طرح مورد نظر می شود.
بخصوص در بسیاری از پایان نامه ها یا رساله ها و همچنین تهیه گزارش تحقیق مشاهده می شود که دانشجویان بدون توجه به فرضیه های تحقیق مطالبی را جمع آوری کرده اند که هیچگونه ارتباطی با آن ندارد و این مسأله نیز باعث اتلاف وقت زیادی در تحقیق می شود. در مواردی که کار تنظیم طرح بدون توجه به جوانب مختلف در مدتی کوتاه به انجام می رسد. زمانی طولانی باید در مرحله جمع آوری و استخراج داده ها صرف کرد و گاهی نتایج مفید و
منطقى بدلیل عدم دقت لازم در تهیه طرح ابتدایی حاصل نمی شود.
به طور کلی مراحل اصلی روش تحقیق علمی به قرار زیر است :
۱- طرح مساله
۲- تهیه و تنظیم فرضیه
جمع آوری اطلاعات
۴ طبقه بندی اطلاعات حاصله
-۵- تعیین اعتبار و نقد فرضیه ها
۶- تهیه گزارش تحقیق
و بعضی از محققان روش علمی را به شرح زیر تقسیم بندی کرده اند:
۱ – شناخت و تعریف مساله
-۲- شناخت فرضیه – گمان – پیش فرض یا یک حدس بخردانه
جمع آوری تنظیم و تجزیه و تحلیل داده ها
-۴- تنظیم نتایج
-۵- تأیید یا رد یا تعدیل فرضیه از راه آزمون پیامدهای آن در موقعیت خاص در حالیکه این الگو بازسازی مفیدی در مورد برخی از روشهای تحقیق علمی است اما نباید آن را به عنوان تنها روش علمی تلقی کرد برای به کار بستن منطق و مشاهده در حل مسأله روشهای زیادی وجود دارد یک تعریف کاملاً نرمش ناپذیر از فرآیند تحقیق، سبب میشود که بسیاری از راههایی که محققان در عمل از آنها استفاده میکنند نادیده گرفته شود. طرح ریزی یک مطالعه ممکن است شامل فعالیتهای اکتشافی زیادی باشد که غالباً از راه درک مستقیم یا از طریق تفکر ذهنی به دست می آید که گاهی نیز کمی بی قاعده است. اگر چه محققان سرانجام باید یک مسأله مهم و دقیق را بشناسند اما هدف آنها در ابتدا ممکن است به گونه ای مبهم و نارسا تعریف شود آنها ممکن است موقعیتهایی را مشاهده کنند که ظاهراً نشانگر رابطه علیت احتمالی و معینی است و حتی ممکن است برخی داده های اولیه را جمع آوری کند تا مناسبت آنها را با مسأله مورد نظر خود که تصور مبهمی از آن دارند بیازمایند. در این مرحله ابتکار و اندیشیدن زیاد برای ساختن یک مسأله کاملاً مشخص که آماده فرآیند تحقیق است امری اساسی است بسیاری از دانشجویان تحقیق به وضوح دریافته اند که شناخت مسأله یکی از مشکلترین و قاطعترین گام در راه فرآیند تحقیق است.
به طور کلی روش علمی یک روش منظم است که از مراحل مختلفی تشکیل شده است و مراحلی که در این کتاب در قسمتهای بعدی به آن پرداخته شده به شرح زیر تقسیم شده است :
۱- انتخاب مسأله، طرح مسأله
-۲- تهیه و تدوین فرضیه
جمع آوری اطلاعات و طبقه بندی اطلاعات
-۴- تجزیه و تحلیل اطلاعات یا تعیین اعتبار و نقد فرضیه ها
-۵ طرز تهیه گزارش تحقیق
ولن دالن به منظور روشن شدن مراحل فوق به ذکر داستانی به شرح زیر می پردازد: «مردی برای گذراندن تعطیلات خود به مسافرت میرود پس از مراجعت متوجه میشود که باغچه منزلش خراب شده است. احساس مشکل یا مسأله مرحله اول در بررسی که او از باغچه به عمل می آورد ملاحظه میکند گلها شکسته و دیواره باغچه آسیب دیده است تعیین واقعیتها و بررسی مسأله به منظور تعریف دقیق مسأله مرحله دوم در حالی که در صدد تبیین واقعیتهاست این طور به ذهنش میرسد که بچه همسایه ممکن است باغچه را خراب کرده باشد صورت بندی فرضیه یا تعمیم تبیینهای انجام شده درباره واقعیتهای مرحله سوم). فرضیه ای که او به این شکل صورت بندی کرده است با اطلاعات موجود نمی توان آن را تأیید یا رد کرد زیرا بچه همسایه را نمیبیند به همین ترتیب او فرضیه دیگری تدوین میکند طوفان یا باد ممکن است موجب خراب شدن باغچه شده باشد. در حال حاضر او نمی داند کدام یک از فرضیه هایش درست است او برای تأیید یا رد هر کدام از آنها در صدد جمع آوری اطلاعات است. از طریق استدلال ،قیاسی نتایج اولیه فرضیه اش را مورد بحث و بررسی قرار میدهد مرحله چهارم اگر بچه همسایه باغچه را خراب کرده باشد این بچه بایستی زمانی که او در مسافرت بوده در منزل بوده باشد برای آزمون این فرضیه مرحله پنجم به همسایه های دیگر مراجعه می کند و از آنها در این زمینه سئوالاتی میکند. نتیجتاً متوجه می شود که در زمانی که او در مسافرت بوده است بچه همسایه در خانه نبوده و به یک اردوی تربیتی رفته است بدین ترتیب اولین فرضیه اش رد میشود سپس دومین فرضیه خود را مورد آزمون قرار میدهد به عنوان مثال چنین استدلال میکند که اگر طوفان یا باد موجب خراب شدن باغچه شده است بایستی باغچه های دیگر هم خراب شده باشند برای آزمون این فرضیه باغچه های دیگر را نیز مشاهده می کند و متوجه میشود که باغچه های دیگر نظیر باغچه او دچار آسیب شده اند به این
ترتیب دومین فرضیه او تأیید میشود.
جهت روشن شدن به ذکر مثال دیگری اکتفا میشود.
مدیر کارخانه ای که برای گذراندن تعطیلات خود به مسافرت میرود یکسال پس از مراجعت متوجه میشود که بسیاری از دستگاههای کارخانه خراب شده» احساس مشکل یا مسأله مرحله اول در بررسی که او از کارخانه به عمل می آورد، ملاحظه میکند که بعضی از دستگاهها شکسته و بعضی دیگر به شدت آسیب دیده است یقین واقعیتها و بررسی مسأله به منظور تعریف دقیق مسأله مرحله دوم در حالی که در صدد تبیین واقعیتهاست این طور به ذهنش می رسد که ممکن است تعمیر کار دستگاهها عمداً این دستگاهها را خراب کرده باشد صورت بندی فرضیه یا تعمیم تبیینهای انجام شده درباره واقعیتها مرحله سوم). فرضیه ای که او به این شکل صورت بندی کرده است با اطلاعات موجود نمیتوان آن را تأیید یا رد کرد زیرا تعمیر کار را نمی بیند و به همین ترتیب او فرضیه های دیگری تدوین میکند.
ممکن است مدیریت و نظارت غلط باعث خراب شدن دستگاهها شده باشد و در اثر چنین مدیریتی بعضی از کارگران عمداً باعث خراب شدن دستگاهها شده باشند.
در حال حاضر او نمیداند کدام یک از فرضیه هایش درست است او برای تأیید یا رد هر کدام از آنها در صدد جمع آوری اطلاعات است. از طریق استدلال قیاسی، نتایج اولین فرضیه اش را مورد بحث و بررسی قرار میدهد. مرحله چهارم اگر تعمیر کار دستگاهها را عمداً خراب کرده باشد بایستی زمانی که او در مسافرت بوده این دستگاهها مورد تعمیر قرار گرفته باشد. برای آزمون این فرضیه مرحله پنجم به نایب رئیس کارخانه مراجعه میکند و از او در این زمینه سئوالاتی میکند و نتیجتاً متوجه میشود که تعمیر کار در زمانی که او در مسافرت بوده به این کارخانه نیامده و دستگاهها نیز تعمیر نشده اند به این ترتیب اولین فرضیه او رد می شود. سپس دومین فرضیه خود را مورد آزمون قرار میدهد به عنوان مثال چنین استدلال میکند که اگر مدیریت و نظارت غلط موجب خراب شدن بعضی از دستگاهها شده است بایستی دستگاههای بخشهای دیگر کارخانه هم خراب شده باشد برای آزمون این فرضیه بخشهای دیگر کارخانه را نیز مشاهده میکند و به پرسش میپردازد و اطلاعات مختلفی را جمع آوری میکند و متوجه می شود که دستگاههای دیگر بخشهای کارخانه نیز دچار آسیب شده اند. به این ترتیب دومین فرضیه تأیید می شود.
هستند که با استفاده از آنها میتوان مسائل متعددی را حل و یا به پرسشهای مختلفی پاسخ داد.
همانطوری که ملاحظه شد پژوهش با مسأله آغاز میشود و یا به عبارت دیگر پژوهش به خاطر پاسخگویی به یک یا چند سئوال شروع میشود. مسأله با پرسش مورد پژوهش بایستی به شیوه ای بیان شود که با استفاده از مشاهده و آزمایش بتوان به آن پاسخ داد.
بنابراین مسائلی که دارای بار ارزشی هستند به سادگی حل یا پاسخ داده نمی شود. همانطوری که گفته شد پژوهشگر به وسیله فرضیه» توضیح آزمایش نشده ای با راه حل آزمون نشده ای برای مسأله فراهم می سازد برای این که فرضیه مستند و بریافته علمی استوار باشد پژوهشگر بایستی «پیشینه با تاریخچه تحقیق را دقیقاً مورد مطالعه قرار دهد. سپس با توجه به دلایلی که فرضیه بر اساس آنها تدوین شده است نتیجه گیری میکند به این معنی که اگر فرضیه درست باشد چه رویدادی باید مشاهده شود. پس از جمع آوری اطلاعات عمل تجزیه و تحلیل شروع می شود به این معنی که آیا پژوهشگر دلایل کافی برای تأیید فرضیه ارائه میدهد یا خیر. در روش علمی هیچ پژوهشگری ادعای اثبات فرضیه را ندارد زیرا این کار زمانی میسر است که فرضیه به صورت یک حقیقت محض باشد. پژوهش علمی به دنبال حقیقت مطلق نیست، در جستجوی شناخت نسبی واقعیات میباشد؛ لذا فرضیه علمی را میتوان به طور نسبی اثبات یا
رد کرد.
بنابراین اولین مرحله از تحقیق مشخص کردن موضوع تحقیق است و محقق موضوع تحقیق را قبل از اقدام به تحقیق باید مشخص نماید که انتخاب موضوع نیاز به بررسی مقدماتی دارد. وقتی که موضوع تحقیق مشخص شد مرحله بعدی برای مسأله مورد نظر جواب موقتی و یا سئوال تدوین میکند. این جواب موقتی که فرضیه» نامیده میشود ممکن است یک حدس مبهم و یا یک جواب بالقوه مستدل باشد به بیان دیگر فرضیه یک بیان مبتنی بر حدس یا پیشنهاد موقتی درباره رابطه بین دو یا چند متغیر است و در واقع همان چیزی است که پژوهشگر به دنبال آن است. پژوهشگر اغلب به منظور پیش بینی پیامدهای مورد انتظار خود از فرآیندهای منطقی قیاس و استقراء استفاده میکند بنابراین می توان گفت که فرضیه حدسی است زیرکانه و علمی درباره پیامد پژوهش و در حقیقت پیش نویس قانون علمی و
معمولاً همان حکمی است که مقدم بر کاوش علمی است.
علی دلاور، همان کتاب، ص ۲۲
همانطوریکه توضیح داده شد پس از انتخاب موضوع تحقیق تهیه و تدوین فرضیه است.
پس از تهیه و تدوین فرضیه گردآوری و با جمع آوری اطلاعات است. جهت جمع آوری اطلاعات محقق با توجه به موضوع تحقیق باید از روشها یا انواع ابزارها و تجهیزات معینی استفاده کند. البته استفاده از روش و ابزار و شیوه معینی از اندازه گیری برای گردآوری اطلاعات طبیعتاً بستگی به ماهیت مسأله مورد مطالعه دارد. پس از جمع آوری اطلاعات به تجزیه و تحلیل اطلاعات پرداخته میشود در اینجا به تحلیل و رد یا تأیید فرضیه ها و یا اینکه محقق باید معلوم کند که فرضیه مذکور احتمالاً درست یا احتمالاً نادرست است.
اساس آزمون یک فرضیه را آزمون رابطه ای تشکیل میدهد که به وسیله فرضیه بیان شده است. بنابراین هرگز خود متغیرها آزمون نمیشود بلکه رابطه آنهاست که مورد آزمون قرار می گیرد.
پس از تحلیل اطلاعات نتیجه گیری است که صورت میگیرد و پس از آن طرز تهیه و نوشتن گزارش تحقیق میباشد.
عالم اجتماعی و یک محقق قبل از هر تحقیق باید نکاتی را مورد توجه قرار دهد و این نکات بنا به قول کوویلیه جامعه شناس فرانسوی عبارتند از :
۱- قاعده واقعیت نگری اولین نکته ای که هر محقق باید در نظر داشته باشد آن است که تحقیق خود را مستقیماً روی امور واقعی تمرکز دهد برای نیل به این هدف محقق می تواند به مشاهده مستقیم یا غیر مستقیم و یا تجربه توسل جوید به طور مثال پژوهشگر برای کشف واقعیات جامعه مورد مطالعه پس از تحمل زحمات زیاد خویشتن را در ردیف اعضای جامعه مورد نظر در میآورند و سپس به عنوان عضوی از آن جامعه، تحقیق خویش را آغاز میکند. جامعه شناسان و روان شناسان اغلب جهت کشف واقعیتهای درون جامعه از این روش استفاده می نمایند.
۲ قاعده تجاهل محقق باید قبل از تحقیق سعی کند تا حد امکان ذهن خویش را از قید محفوظات و اطلاعات قبلی که ممکن است در نتیجه تحقیق او اثر نامطلوب بگذارد، خلاص کند. این همان کاری بود که دکارت انجام داد و تحقیقات علمی خود را بر مبنای شک آغاز کرد و سعی داشت هر آنچه قبلاً آموخته است از لوحه ضمیر خویش پاک کند و تحقیقاتش را صرفاً بر مبنای آنچه که برایش قطعی است استوار سازد. این اصل کلی به محقق
فرصت میدهد تا بر واقعیت امور به سادگی دست یابد و از هر گونه پیش داوری جوید.
قاعده قضاوت عینی محقق باید آنچه را که میبیند ملاک عمل قرار دهد و برای جمع آوری اطلاعات از شیوه Objectiven یا عینی استفاده کند. در مقابل این متد، روش ذهنی یا «Subjective قرار دارد که محقق باید در مراحل اولیه تحقیق از آن دوری کند. محققان معتقدند که باید در جمع آوری اطلاعات و مطالب مورد بررسی از روش عینی استفاده کرد و تنها در مرحله تجزیه و تحلیل مطالب است که باید روش ذهنی را هم به کار بست، به هر حال باید توجه داشت که گرچه تلقین این دو روش در آخرین مراحل یک تحقیق علمی نتایج مطلوبی به دست میدهد اما به کار بردن روش عینی تنها بهترین وسیله برای کسب اطلاعات یک تحقیق علمی است.
۴- تعیین مسأله اجتماعی پدیده های اجتماعی اموری پیچیده و غالباً مربوط به هم و وابسته به یکدیگر میباشد مطالعه چنین مهمی مستلزم آن است که مسأله اجتماعی را به کوچکترین واحد ممکن محدود و حدود آن را نیز مشخص ساخت تا عوامل خارجی در امر تحقیق دخالتی نداشته باشد. مسأله اجتماعی هر چه وسیع و گسترده باشد امکان مطالعه آن بسیار مشکل و کنترل عوامل خارجی نیز دشوار خواهد بود. بدیهی است که قضاوت عینی صحیح تنها در مواردی امکان پذیر است که واقعه اجتماعی قابل تعریف و روابط آن با پدیده های دیگر اجتماعی معلوم و مشخص باشد.
اصل کل عناصر به هم پیوسته در قسمت قبلی به لزوم محدود کردن مسأله اجتماعی اشاره شد لیکن باید توجه داشت که تفکیک و محدود کردن مسأله اجتماعی صرفاً به منظور تسهیل در مطالعه و جلوگیری از اشتباهات متعددی است که ممکن است محقق را از وصول به حقایق باز دارد بنابراین باید آگاه بود که مسأله اجتماعی اموری هستند به هم پیوسته که هرگز منفک شدنی نیستند و اگر چه جزئیات آن را به تنهایی مورد مطالعه قرار می دهیم، باید در تجزیه و تحلیل و نتیجه گیری از آنها اصل کلیت یعنی کل را از نظر دور نداریم. اطلاعاتی را که به دست آورده ایم در یک قالب کلی بریزیم و در مورد پدیده مورد نظر با توجه به اصل کل آن را تفسیر و از آن نتیجه گیری کنیم.
علوم اجتماعی انسانی را که در جامعه زندگی میکند مطالعه میکند بدین ترتیب این علوم گروههای انسانی و اجتماعات را تجزیه و تحلیل میکند.
۱ بهروز نبوی همان کتاب، ص ۹-۱۱
امروز کاربردهای علوم اجتماعی از کاربردهای فیزیک هسته ای مهمتر است. تبلیغات دولتهای استبدادی تبلیغات بازرگانی کشورهای سرمایه داری جنگ روانی جنگ انقلابی و روابط عمومی و استعمار فرهنگی و غیره همه این تکنیکها بیش از شکافتن اتم، زندگی انسانهای زمان ما را تغییر داده اند.
با این حال موقعیت نسبی نظریه و عمل در علوم اجتماعی و علوم فیزیکی با یکدیگر تفاوت دارد. در علوم فیزیکی امروز پیشرفت نظریه ها مقدم بر پیشرفت کاربردهای علمی است، در علوم اجتماعی برعکس چنین مینماید که عمل بسی پیشرفته تر از نظریه است. اختلاف نظر در مورد تعریفهای مقدماتی مفهومهای اساسی و طبقه بندیهای بنیانی، میان جامعه شناسان بی شک این مسائل عقب ماندگی علوم اجتماعی را نسبت به علوم فیزیکی نشان می دهد.
روش تحقیق در علوم اجتماعی
به طور کلی روش تحقیق در علوم اجتماعی روشی جدا از سایر علوم نیست. علوم اجتماعی نیز مانند سایر علوم متکی به روش تجربه و روش مشاهده است. به طور مثال در علوم فیزیکی کلیه عوامل در اختیار محقق قرار میگیرد و تجربه و آزمایش علمی نباید به میل و اراده او انجام شود ولی در علوم اجتماعی هیچ مجوزی برای آزمایش روی انسانها در دست نداریم. در علوم اجتماعی چون مطلب مورد استفاده انسانها هستند ناچاریم که بیشتر به مشاهده بپردازیم و چگونگی فعالیتهای انسانی را از طریق مقایسه شرایط حال و گذشته آنان بررسی و تفسیر کنیم.
سعی در کاربرد این شیوه در زمینه های مربوط به رفتارهای اجتماعی نیز سبب شده است که علوم اجتماعی پیشرفت کند و دانش انسان در مورد خودش افزایش یابد. بسیاری از صاحبنظران رشته های مردم شناسی اقتصاد تعلیم و تربیت علوم سیاسی، روان شناسی و روان شناسی اجتماعی را به عنوان علم شناخته اند.
تا آنجایی که این مطالعات بر روشهای علمی پایه گذاری میشوند علم هستند اما بعضی این مفهوم را رد میکنند و هنوز هم علم را نه به عنوان روش شناسی بلکه به عنوان رشته هایی از موضوعات تعریف میکنند چون روشهای علمی در ابتدا برای بررسی پدیده های فیزیکی به کار رفته است و تنها در قرن گذشته بود که روشهای علوم تجربی در زمینه های مختلف رفتار انسان نیز به کار بسته شد و از آنجایی که اینها زمینه های تحقیقی جدیدتری هستند مثل پایگاه علوم
فیزیکی که سابقه طولانی تر و پختگی بیشتری دارد مورد پذیرش قرار نگرفته اند، وحدت و یکنواختی پیش فرض معقولی درباره جهان اشیاء و مادی و خصایص آنهاست، اما در زمینه رفتار اجتماعی چنین پیش فرضی را نمیتوان پذیرفت طبیعت انسان بسیار پیچیده تر از مجموعه عناصر تشکیل دهنده آن است حتی اگر بتوانیم این عناصر را از هم جدا کنیم و باز شناسیم.
به دلیل همین پیچیدگی طبیعت آدمی است که پروراندن نظریه های دقیق در مورد رفتار انسان دشوارتر از پیش بینی حوادث در جهان مادی است زیرا که :
۱ – هیچ دو فردی وجود ندارد که از نظر احساسات کششها و عواطف یکسان باشند آنچه که ممکن است در مورد یک شخص قابل پیش بینی باشد احتمالاً در مورد دیگری بی فایده است.
۲- هیچ شخصی از یک لحظه تا لحظه دیگر کاملاً ثابت نیست، رفتار انسان تحت تأثیر متقابل وی و تغییرات لحظه به لحظه عناصر محیطی قرار دارد به گونه ای که غالباً پیش بینی آن دشوار است.
– نوع انسان تحت تأثیر فرآیند خود تحقیق قرار میگیرد هنگامی که شخص مورد مشاهده و تحقیق واقع میشود تحت تأثیر توجهی که به وی معطوف است قرار میگیرد و اگر بداند که رفتارش مورد مشاهده است این امر در او اثر میگذارد.
-۴- علوم رفتاری به دلیل فقدان تعاریف مناسب و دقیق محدود شده اند. وجود تعاریف دقیق عملیاتی برای پروراندن علوم پیچیده امری اساسی است. خصایصی مانند هوش یادگیری پرخاشگری، اضطراب یا انگیزش مستقیماً قابل مشاهده نیستند. اما به عنوان سازه (مفاهیم) می توان وجود آنها را دانسته فرض کرد و از آنجا که قابل دیدن با شنیدن یا حس کردن نیستند بنابراین تنها از روی نمره آزمونها با مشاهده اعمال خصومت آمیز یا پرخاشگرانه واکنشهای پوستی، ضربان نبض یا مقاومت در برابر انجام وظیفه میتوان به وجود آنها پی برد. هر روزه علم دقیق فیزیک هم با عناصری سر و کار دارد که قابل درک مستقیم به وسیله اعضای حسی نیستند. حتی سازه هایی که برای آنها وسایل توصیفی مناسبی وجود دارد، از نظر تعداد منابع و تنوع محدودند و تنها تعاریف نارسایی را به دست میدهند مثلاً تعریف هوش که از نظر عملیاتی به صورت نمره آزمون هوش تعریف میشود اندازه مناسبی برای سنجش آنچه که افراد در موقعیتهای گوناگون و خارج از محیط تحصیلی رسمی نشان میدهند نیست.
واژه مفهوم و سازه معانی مشابه دارند با وجود این تمایز مهمی در بین آنها وجود دارد.
برخی مفاهیم با واقعیتها و چیزهایی که توصیف میکند ارتباط نزدیک دارند. مثلاً مفهوم میز را میتوان با نشان دادن میزهای معینی به آسانی بیان کرد برخی مفاهیم را نمی توان به آسانی به پدیده هایی که این مفاهیم در برابر آنها ایجاد شده است ربط داد. مثلاً مفاهیمی مانند ایدئولوژی بحران هویت بحران مشروعیت و غیره از این گونه اند. این گونه مفاهیم، در واقع تجزیه های عالی تر از رویدادهای محسوس و ملموس هستند و میتوان آنها را نوعی استنباط دانست. معانی این مفاهیم را نمیتوان به سهولت با نشان دادن چیزهای خاصی با افراد و رویدادهای معینی به دیگران تفهیم کرد. این نوع تجزیه های عالی تر، به این دلیل که از مفاهیمی با سطح انتزاع بالاتر ساخته شده اند در پژوهش علمی سازه خوانده میشوند.
بسیاری از سازه های پیچیده در علوم مادی به گونه مؤثرتری به صورت عملیاتی تعریف شده اند. زمان یکی از آن سازه هاست زمان عملکرد حرکت زمین است در رابطه با خورشید که به وسیله چرخش عقربه روی یک مقیاس دایره ای و در واحدهای دقیق اندازه گیری میشود. وزن سازه ای است که قوانین جاذبه را در میگیرد و به وسیله فنر اهرم یا وسایل الکترونیکی می توان آن را اندازه گرفت.
وسایلی که چنین سازه هایی را اندازه میگیرند به گونه ای طرح ریزی میشوند که حداکثر هماهنگی با قوانین و نیروهای شناخته شده فیزیکی را دارند و در موقعیتهای گوناگون توصیفهای معتبری را به دست میدهند دفتر بین المللی اوزان برای این وسایل استانداردهایی را توصیه میکند که تعریف عملیاتی دقیق این سازه ها را به دست می دهند. اگرچه کشف نظریه های علوم انسانی مسائلی دشوارند اما ممکن است لاینحل نباشند. دانشمندان علوم رفتاری باید تحقیقات خود را با همان دقت و سختگیری دانشمندان علوم فیزیکی انجام دهند. اما نباید چنین پنداشت که علوم فیزیکی نیز از دقت کاملی برخوردارند، زیرا تفکرات نظری و برآوردهای احتمالی نیز از مشخصات ذاتی آنهاست علوم تجربی به طور کلی معرفت نسبی میباشد، لذا نگرانی بیش از حد درباره قوت و ظرافت موردی ندارد.
امروزه ما در دنیایی زندگی میکنیم که پیشرفت علوم مادی از اختصاصات آن است، علم به بسیاری از بیماریها غلبه کرده است واکسنهای سالک و سابین مردم را از نشر بیماری فلج اطفال رهایی بخشیده است. طول عمر بشر در بعضی از کشورها به طور قابل ملاحظه ای افزایش یافته و این افزایش عملاً به اندازه دو سوم طول عمر در قرن گذشته بوده است. مردم با
سرعتی معادل چند برابر سرعت صوت مسافرت دریم پی برخوردارند؛ کار بدنی کمتری انجام میدهند و کمتر از گرما یا سرمای فوق العاده رنج می برند. مردم در خانه یا اتومبیل خود با چرخاندن یک دکمه از سرگرمیهایی برخوردار میشوند و از اوقات فراغت خود بیشتر لذت میبرند.
مطالعات تحقیقی در خور احترام ممکن است گونه ای از حقیقت یابی ساده و توصیفی باشد که به کشف قواعد کلی و مفید منتهی میشود بسیاری از مطالعات اولیه علوم رفتاری در تنظیم قوانین کلی مورد نیاز درباره رفتار یا خصایص افراد با گروهها عملاً مفید بوده اند. این زمینه های اولیه برای مطالعات تجربی بعدی که ماهیت پیچیده تری دارند مورد نیازند تا بر اساس آنها فرضیه هایی را برای تجزیه و تحلیل دقیقتر مطرح کنند. پژوهش علمی با وجود همه محدودیت هایش یا در واقع درست به همین دلیل دریچه جدیدی از درک واقعیت را به روی همه کسانی می گشاید که با روشهای آن کاملاً آشنا هستند به همین دلیل برای مطالعه سیاست از روش علمی استفاده میکنند علم سیاست همیشه یک رشته تحصیلی علمی نبوده است. نخستین دانشمندان علم سیاست در رشته فلسفه آموزش میدیدند نه در رشته علوم اجتماعی که هنوز از فلسفه جدا نشده بوده بیشتر کارهای تجربی قدیمی تفسیری و نسبتاً بی انسجام بود و حتی امروز بر سر اینکه حقوقدانها و سیاستمداران معاصر چه میتوانند بکنند یا چه باید بکنند اختلاف نظر وجود دارد به کارگیری رهیافت علمی برای بیان و فهم پدیده سیاسی از دهه ۱۹۴۰ شروع شد و از دهه ۱۹۵۰ به بعد سرعت گرفت و هر چه عالمان سیاست بیشتر قانع شدند که رهیافت علمی آگاهی بیشتری نسبت به رفتار افراد سازمانهای سیاسی و دولتها به بار می آورد پژوهش علمی در زمینه سیاست عبارت است از بررسی نظامهای کنترل شده تجربی و انتقادی نظریه های فرضی که درباره روابط اجتماعی مفروض بین پدیده های گوناگون بیان شده اند. این تعریف موجز و روان نیست ولی خلاصه نسبتاً دقیقی از نکته هایی را در بردارد که در اینجا به میان آمده است. پژوهش علمی یا پژوهش علمی اجتماعی که مورد نظر است روش آزمودن نظریه ها و فرضیه ها از راه کاربرد برخی از قواعد مشخص تحلیل برای مشاهده و تفسیر واقعیت در شرایط دقیقاً معین است. اگر قصد داریم در زمینه علم سیاست تحقیق کنیم دانشی بیندوزیم و آن را منتقل کنیم باید این قواعد و محدودیت ها را فراگیریم. شاید بهترین راه برای شروع فراگیری این قواعد و محدودیتها این است که از خود بپرسیم چگونه پژوهش درباره علم سیاست را آغاز کنیم همان گونه که از این پرسش بر می آید، بهترین
راه این است که پژوهش در علم سیاست را به مجموعه ای از مشاهده ها و نظریه ها که فرایند گردآوری و تفسیر اطلاعات بدانیم این فرآیند همان طوری که قبلاً به آن اشاره شد شامل مسائل زیر است که در این کتاب به آن پرداخته خواهد شد.
۱ – طرح مسأله
۲- تهیه و تدوین فرضیه
جمع آوری و طبقه بندی اطلاعات
-۲- تجزیه و تحلیل اطلاعات
۵- طرز تهیه گزارش تحقیق
علم و وظایف آن
«شناخت حاصل برخورد انسان با محیط است. از تأثیر محیط بر ارگانیسم اول احساس و سپس ادراک حاصل میشود اگر ادراکات حاصل سنجیده و رده بندی شده سازمان یابند به شناخت علمی یا منطقی تبدیل میگردند. اما اگر شناخت در سطح احساسی و عاطفی باقی بماند سطحی و جزیی بوده و از تجمع ادراکات فراتر نمیرود در صورتی که ادراکات عمق و وسعت بیشتری پیدا کنند مقرون به واقعیت میگردند و آنگاه شناخت منطقی یا علمی دست میدهد. به زعم دانشمندان هدف علم تبیین است و این کار به یاری تجربه در معنای وسیع آن میسر می گردد. شناخت احساسی بیشتر بر عواطف استوار است و هر چه از جنبه عاطفی آن کاسته شده و بر جنبه منطقی آن افزوده میگردد به شناخت و تبیین علمی نزدیکتر میشود.
علم بر کمیت یا بهتر بگوییم بر اطلاعات قابل اثبات تکیه میکند و شناخت غیر علمی بر اساس اعتقادات و باورها استوار است.
برای مثال رومیان معتقد بودند که الهه ای هر روز خورشید را در طول آسمان با کالسکه ای می کشد. اما هیچ کدام از آنها چنین اتفاقی را ندیده بودند بعدها دانشمندان با تحقیق به این نتیجه رسیدند که حرکت ظاهری خورشید از گردش روزانه زمین به دور خودش ناشی میشود. این نتیجه گیری را میتوان با استفاده از روش علمی مشاهده و اثبات نمود. ۳
خلاصه اینکه روش منحصر بفرد علم آنرا از حکمت عامیانه و سایر روشهای شناخت متمایز می سازد. علم منحصر به فرد است نه بخاطر اینکه با موضوعاتی متفاوت و جدید سر و کار دارد و نه به خاطر اینکه سنت و فلسفه و حکمت عامیانه رد شده اند، بلکه بخاطر اینکه توضیحات علمی بر شواهد قابل مشاهده تکرار و نظم استوارند از این رو ممکن است در اثر تفحص علمی افکاری که در طی قرون پذیرفته بودند دور ریخته شوند.
بطور کلى تحقیقات اجتماعی از نیمه سده نوزدهم به این سو نظامی علمی یافتند و سرانجام جامعه شناسی و سایر علوم اجتماعی را به بار آوردند. اینک باید ببینیم که علم چیست و ملاکهای آن کدامند چنانکه میدانیم علم نامی است که به بخشی از شناخت یا معرفت ما داده اند. اما به کدام بخش به آن بخشی که هستی یا واقعیت را دقیقاً تشریح می کند. چنین معرفتی تا سر حد امکان از حدس و خیال و آرزو بر کنار است. معرفتی که زاده فرض
با حدس یا تخیل یا توهم باشد درست بر واقعیت ما منطبق نمیشود و علم به شمار نمی آید. علم یا معرفت علمی ما از ادراک دقیقی که واقعیتها به ما میدهند تشکیل میشود و سخت از دستیار عواطف بر کنار است. علم معرفتی است که از اتفاق و احتمال به دور است و به قطعیت نزدیک است. سایر انواع معرفت از این قاطعیت بهره قابلی ندارند حقایق علمی در جریان زمان اعتبار خود را از دست نمیدهند حال آنکه سایر معارف در طی زمان دگرگون میشوند. علم با روشهای خاص به دست میآید روش علوم گوناگون یکسان نیستند، ولی همه آنها از تجربه سود می جویند برخی از علوم مانند فیزیک شناسی و شیمی شناسی و زیست شناسی می توانند به آسانی در زمینه واقعیتهای مورد نظر خود به تجربه بپردازند. بعضی از علوم مانند تاریخ شناسی به طور غیر مستقیم و به کمک مدارک واقعیتهای مربوطه به خود را میشناسند. پاره ای از علوم و از آن جمله ریاضیات ظاهراً تجربی نیستند ولی از طرفی مفاهیم اصلی خود را از تجربه میگیرند و از طرفی دیگر به نحوی از انحاء به تجربه کشیده میشوند. تجربه علمی شایسته ترین وسیله برای شناخت واقعیتهاست میتوان صحت یا سقم هر نظری را با تجربه علمی تعیین کرد. علوم عصر ما به مدد تجربه پرده از روی بسیاری از عقاید نادرست پیشینیان برداشته و خطای آنها را معلوم کرده اند.
علم چون زبان واقعیتهاست. انسان را از پیچ و تاب و فراز و نشیب هستی آگاه می گرداند و راه حل مشکلات را به او نشان میدهد. علم سبب میشود که افراد و اجتماعات انسانی خود و سایر عناصر هستی را به درستی بشناسد و در صحنه زندگی از بی تکلیفی و خودبینی و تعصب و
خیال پردازی ایمن سازند معمولا مردم نسبت به خود بیش از حد لازم خوش بینند و خود را بهتر از آنچه هستند می پندارند. چنانکه بسیاری از سوداگران بلند پرواز با چنان خوش بینی به آینده می نگرند که دست به زیاده روی میزنند و به ورشکستگی کشانیده میشوند. بروز بحران اقتصادی ۱۹۲۹ – ۱۹۳۳ در امریکا مشکلات اقتصادی اجتماعی را در برداشت در حدود سال ۱۹۳۰ که امریکا دچار بحران اقتصادی خطرناکی شده بود سرمایه دارانی که هستی خود را در مهلکه می دیدند چنان پریشان شدند که به جای یافتن چاره واقعی به خیالبافی پرداختند گروهی از اینان به اقتضای خود فریبی باور داشتند که بحران خود به خود خاتمه می یابد و گروهی دیگر از شدت ،پریشانی هر روز پیشنهاد ناروا و غلطی را برای رفع بحران به حکومت تقدیم میداشتند هر عملی در جریان زمان تکامل مییابد قانونهای جدیدی کشف میکند. قوانین پیشین را عمق و وسعت بیشتری میبخشد و از آمیختن قوانین نگرشهای جدیدی فراهم می آورد، زیرا قوانین جدید مکمل قوانین قدیم اند و واقعیت را عمیقتر و کاملتر نمایش می دهند. نگرشهای نوین چنین اند و معمولاً از حیث دقت و شمول از نگرشهای پیش از خود در میگذرند و با قدرت بیشتری واقعیت را تبیین میکنند.
بر اثر گسترش و افزایش دائمی قانونها و نگرشهای علمی همواره از نادانی و ناتوانی انسان می کاهد. تاریخ هر یک از علوم این تکامل روزافزون را به خوبی عرضه می دارد و روش علمی که موجه ترین روش حصول آگاهیهای انسانی است در این روش همیشه نتایج غایی یکسان و
خارج از عقاید انسانهایی است که آن را تجزیه و تحلیل می کنند. قانون فیزیکی حکم میکند که آب در صد درجه حرارت به جوش می آید و همواره در صورتی که بتوانیم عوامل خارجی را تحت کنترل در آوریم نتایج یکسان به دست می آید. از آنچه درباره علم گفتیم می توانیم چنین نتیجه بگیریم :
۱ – علم معرفتی است منظم که با روشهای معینی به دست میآید و قوانین یا روابط پایدار و واقعیتها را بیان میکند.
الف) علم معرفتی است منظم: شامل آگاهیهایی پراکنده درباره واقعیتها نیست، بلکه هر علمی برای خود نظامی دارد و آگاهیهایی را که کشف میکند موافق نظام خود به یکدیگر می پیوندد و به تنظیم و طبقه بندی آنها میپردازد نظام علم سبب میشود که آگاهیهای علمی همواره با یکدیگر بیامیزند و منجر به کشف قوانین جدید و بسط قدرت پیش بینی انسان شوند.
روشهایی منظم و سنجیده به وجود میآید از این رو معرفت علمی متعلق و مختص به فرد یا افرادی معین نیست هر کس که مبادی و روشهای علمی را بیاموزد و به کار بندد، می تواند علم را دریابد. روشهای علوم گوناگون و یکسان نیستند. اما به طور کلی تحقیق علمی مشتمل بر چند مرحله است.
ب علم قوانین واقعیتها را بیان میکند چنانکه اشاره شد معرفت علمی مبین قوانین با روابط پایدار واقعیتهاست. قانون علمی معتبرترین و مسلمترین تکیه گاه انسان است هیچ اندیشه ای دقیقتر و درست تر از قانون علمی نیست با این وصف قوانین علمی همواره در جریان تطورند هر قانونی در عین این که معتبر است به مرور زمان تکامل می یابد و وسیعتر و عمیقتر میشود و هستی را به وجهی رساتر باز می نماید.
اهم تعاریفی که در زمینه علم موجود است به قرار زیر است :
علم عبارت است از تراکم سیستماتیک اطلاعات
– علم روش شناخت حقایق است.
علم عبارت است از دانستنیهای قابل اثبات
-۴- علم از آن چیزی که هست نه آنچه که باید باشد (اخلاق) بحث میکند. آگوست کنت علم را توافق فکری و وحدت نظر تعریف کرده است.
همان طوری که ملاحظه شد برای علم تعاریف متعددی و متنوعی وجود دارد. شاید همه تعاریف را بتوان در دو مقوله تعاریف محتوائی و فرآیندی طبقه بندی کرد. بر پایه تعریف محتوائی: «علم مجموعه ای متراکم از دانش یافته و بر پایه تعریف فرآیندی: «علم یعنی فعالیت کشف متغیرهای مهم در طبیعت مرتبط ساختن این متغیرها و تبیین این روابط از طریق بیان قانون). برپایه تعریف کلاسیک که در واقع هم محتوا و هم فرآیند را در بر میگیرد: «علم یعنی یک سری مفاهیم و طرحهای مفهومی مرتبط با یکدیگر که در نتیجه آزمایش و مشاهده توسعه یافته است. تعریفی دیگر مشابه به همین تعریف علم را به عنوان «پیکره ای سازمان یافته سیستماتیک درباره جهان که از طریق روش علمی بدست آمده است معرفی میکند.
۲. process fefinition
۱. Content definition
حیدر علی ،هومن شناخت روش علمی در علوم رفتاری (تهران، دینا، (۱۳۷۳) ص ۵
علم عبارتست از مجموعه ای از شناختهای سازمان یافته درباره دنیای مادی اجزاء تشکیل دهنده و پدیده های موجود در آن که با شیوه خاصی که جهت رسیدن بدان شناخت به کار گرفته میشود مشخص و از سایر روشهای رسیدن به شناخت متمایز میگردد.
نقشی که علم بر عهده دارد این است که قوانین و اصول کلی را در زمینه چگونگی وقایع و پدیده هایی که به علم مورد بحث ارتباط دارد ایجاد کند و از این رهگذر ما را قادر سازد تا دانستنیهای خود را پیرامون مسائل مختلف به یکدیگر مرتبط سازیم و نسبت به وقایعی که هنوز برایمان ناشناخته است به درستی و به طور قابل اعتمادی پیش بینی نماییم
هدف علم ایجاد تئوری است. به عبارت دیگر هدف علم تشریح کلی و کشف روابط علت و معلولی وقایع طبیعی است که تئوری خوانده میشود علم از چگونگی و روابط بین پدیده ها بحث میکند یعنی از آنچه که هست و به این ترتیب در پی این است که ایده آلها را تعیین کند و حصول به غایت مطلوبی را منظور نظر قرار دهد چنانکه عالم فیزیک وظیفه دارد که چگونگی فعل و انفعالات اتمی و انرژی حاصل را مورد مطالعه قرار دهد و بر او نیست که به کار بردن این انرژی را در راه تخریب مانند ساختن بمب اتمی توصیه نماید.
به طور کلی درباره وظیفه علم دو نظریه متمایز وجود دارد شخصی که عمل و مفید بودن علم را در نظر دارد و معمولاً غیر دانشمند است علم را نظام یا فعالیتی برای بهبود و پیشبرد می داند. برخی از دانشمندان نیز بر همین باورند وظیفه علم از این نقطه نظر کشف کردن یادگیری اکتشاف) واقعیات و پیشبرد دانش و منظور بهزیستی بهسازی چیزها و بهبود وضع آدمی است. شاخه هایی از علم که به وضوح دارای این ویژگی باشد بدون تردید مورد پشتیبانی همگان است دلیل کافی برای این مطلب پژوهشهای پزشکی در نیم قرن گذشته است. ملاک عملی بودن و استفاده در عمل در اینجا کاملاً مشخص است و میتوان گفت که بیشتر پژوهشهای تربیتی نیز تاکنون بر همین متکی بوده است.
دیدگاه دیگر که با آنچه در بالا گفته شد کاملاً تفاوت دارد توسط کرلینجر به نقل از بریت ویت به خوبی بیان شده است وظیفه علم عبارت است از کشف قوانین کلی که رفتار چیزها با رویدادهای تجربی را که علم با آنها در ارتباط است در بر می گیرد و بدین وسیله ما را قادر میسازد که دانش خود درباره رویدادهای شناخته شده و مجزا را با یکدیگر پیوند دهیم و
وقتی پیشامد مشاهده شده تحت یک قانون درآید عمل تبیین صورت میگیرد، قانون معرف یک رابطه ثابت است و تبیین یک پدیده یعنی مربوط ساختن آن با یک قانون تجربی از این طریق است که تمامی شاخه های علوم تبدیل به کاوش و جستجو در موارد قوانین بنیادی می شود که هرگاه همه آنها کشف شود همه پدیده های طبیعی را توجیه خواهد کرد.
انواع تبیین پدیده ها
علم یگانه روشی نیست که پدیده ها را توضیح میدهد و تبیین میکند، دست کم سه روش دیگر یعنی تبیین عرفی استنادی و فلسفی نیز برای این کار وجود دارد. فرق اساسی روشهای مختلف تبیین در میزان اعتمادی است که در هر یک از آنها برای منبع اطلاعات یا منشاء شناخت، یا روش دستیابی به شناخت و تأثیر شناخت حاصله قایل اند. توضیح مختصر هر کدام از آنها فرصت مناسبی خواهد بود جهت مقایسه آنها با روش علمی
۱ – تبیین عرفی توضیح پدیده ها به صرف اینکه همیشه چنین و چنان بوده است تبیین عرفی نام دارد. چنین تبیینی بر سنن و آداب و رسوم استوار است. سنت توجیه گر علت وجودی آن پدیده یا رفتار اوست آنهائیکه بدان تکیه میکنند نیازی به انباشتن نمی بینند. در میان منابع دسترسی به حقایق سنتها قوی ترین منبع به شمار میروند زیرا بر پایه تجربیاتی که در طول قرون انباشته شده اند استوارند هر کسی که از آنها سرپیچی کند یا آنها را رد نماید ممکن است با عکس العمل دیگران روبرو شود و یا طرد شود. توجیه آن این است که دلیلی به سرپیچی یا عدم استفاده از چیزی که در گذشته صحیح به نظر می رسیده وجود ندارد، بسیاری از کارهای روزمره مردم تکرار اشتباهات گذشتگان است و بسیاری دیگر بالعکس با یافته های علمی مطابقت دارند.
تبیین استنادی وقتی گفته میشود مثلاً افلاطون چنین و چنان گفته و چون او فیلسوف معتبری بود پس این گفته صحیح است در حقیقت به او استناد شده است. در تبیین استنادی نیاز به اثبات ادعایی وجود ندارد فقط کافی است منبعی که بدان استناد میشود شناخته شده باشد. استناد به مرجع ضمن اینکه فرد را به درک حقیقت جدیدی رهبری نمیکند ممکن است از کشف حقیقتی جدید نیز جلوگیری به عمل آورد. زیرا استناد کننده فکر میکند
که به علت موثق بودن مرجع مورد نظر گفته اش صحیح است لذا نیازی به تحقیق و بررسی ندارد.
با وجود خطرها و اثرهای نامطلوب روش تبیین استنادی در زندگی روزمره استفاده بدون از آن دشوار است. زیرا میزان اطلاعات موجود بمراتب بیشتر از آنست که یک فرد بتواند همه را جذب کند لذا او ناچار است در مواقع نیاز به متخصصان مراجعه کند و به استناد گفته آنها عمل کند. باید متذکر شد که استناد به منبع اطلاعاتی موقعی سودمند است که مرجع موثق باشد.
لذا باید همیشه پرسید که این مرجع یا شخصی که به او استناد میشود در چه زمینه ای مشخص است.
تبیین فلسفی تبیین فلسفی به شناخت کلی از جهان یا به اصطلاح به جهان بینی اطلاق می گردد که حاصل مجموع ادراکات و عواطف است میتوان گفت که همه مردم به نحوی دارای نوعی جهان بینی هستند و چون این نوع شناخت تا حدودی بر واقعیات تکیه دارد از این رو شناخت فلسفی تا حدی حقیقی و درست است. اما فلسفه بمعنی رسمی کلمه از فعالیتهای ذهنی فیلسوفان است که در انتخاب جهان بینی خود دقت و سنجش به کار میبرند. از آنجا که همه تبیین ها به جهان و پدیده های موجود در آن مربوط میشود لذا تبیین فلسفی از نظر موضوعی با سایر تبیین ها فرقی ندارد بلکه با روش خاص خود که بحث و جدل است مشخص میگردد معمولاً اظهارات فلسفی درست فرض شده و با بحث اثبات میگردد. اما اثبات آن مثل استدلالهای ریاضی یا توصیفات علمی نیست. وانگهی در چنین شناختی از شناسایی علمی و غیر علمی نیز استمداد می جویند. بدین معنی که تبیین فلسفی از طرفی بر واقعیات تکیه دارد و از طرف دیگر از بصیرت شخص آب میخورد. لذا میتوان گفت که شناخت فلسفی، هم واقعیات بیرونی و هم درونی را در بر میگیرد.
یکی از خصوصیات شناخت فلسفی همانا جامع بودن آنست شناخت فلسفی از طرفی راهنمای انسان در عمل و از طرف دیگر راهنمای علم و هنر است تعمیم های فلسفی پیوسته بر حسب اکتشافات علمی و فنی جدید دامنه تازه تری می یابند.
تبیین فلسفی به علت خصوصیت جامع بودن و تعمیم یافتن جهت ایجاد و ارائه فرضیه روش مناسبی است و شاید هم بزرگترین ارزش آن در شکل دادن و تصور نمودن فرضیه های
و اعتبار بخشیدن بدان ممکن است مشکل و غیر ممکن باشد مثل نظریه تکامل که در قرن ششم
قبل از میلاد مطرح شده بود. تبیین علمی دانشمندان تبیینهای مختلفی را که در بالا ذکر آنها رفت نقد میکنند و بر تبیین علمی که از روش مشاهده استمداد میجوید تأکید می ورزند تکیه دانشمندان بر روش مشاهده از برداشتی که از شناخت دارند نشأت میگیرد آنان معتقدند که بین انسان و دنیای خارج، نوعی از ارتباط به مدد تأثیرات حسی وجود دارد از این رو شناخت را می توان نتیجه
تجربیات انسان و تأثیر جهان فیزیکی زیستی و اجتماعی بر حواس او تلقی کرد. چنین برداشتی از شناخت سئوالات متافیزیکی را از قبیل اینکه آیا دنیایی مستقل و جدا از تجربیات انسانی وجود دارد نادیده میگیرد نگرش علمی بر این فرض بنا شده است که دنیا را میتوان از طریق تجربه و با استفاده از توانایی ذهن در تجزیه و تحلیل تجربیات مورد شناسائی قرار داد تجربیات انسان به عنوان داده هایی جهت تبیین پدیده های مختلف روانی اجتماعی و سیاسی و غیره به کار گرفته میشوند و با نظم و ترتیب یافتن به شناخت علمی
تبدیل می شوند.
جهت ارائه تبیین علمی دست کم چهار نوع عملیات لازم است :
۱- نمایش همبستگی
حذف همبستگی کاذب (ظاهری)
– تعیین و ترتیب زمانی حوادث
-۴- نظریه پردازی
همبستگی یعنی تغییر همزمان دو یا چند عامل مثلاً برای نشان دادن اینکه میزان حقوق و دستمزد و کارآیی با یکدیگر همبسته اند باید بتوان نشان داد که هر وقت میزان حقوق و دستمزد تغییر میکند میزان کارآیی نیز تغییر میکند تا بتوان گفت که هر چه میزان حقوق و دستمزد بالا باشد میزان کارآئی نیز بالا خواهد بود و یا برعکس مهم نیست که نوع رابطه بین دو عامل مستقیم یا معکوس باشد مهم این است که نشان دهیم که این دو با یکدیگر مرتبط اند.
مرحله دوم این است که نشان دهیم که همبستگی که بدان دست یافته ایم یک همبستگی کاذب نیست. همبستگی کاذب رابطه ای است که بر اثر دخالت و تأثیر عوامل سومی مشاهده می شود. خلاصه آنکه همبستگی که پس از حذف عوامل گوناگون همچنان پا بر جا بماند میتواند همبستگی واقعی یا غیر کاذب بشمار رود.
مثلاً در شهر بزرگی مثل تهران که تعداد تصادفات زیاد است و دارای تعداد زیادی مأمور راهنمایی و رانندگی است رابطه ای بین این دو وجود دارد زیرا هر دو با یکدیگر تغییر میکنند.
اما نمی توان گفت که وجود مأمورهای راهنمایی و رانندگی باعث بروز تصادفات است. لذا رابطه بین این دو عامل کاذب و ظاهری بوده و فراوانی تصادفات به عامل سومی مانند عدم رعایت قوانین راهنمایی و رانندگی و بزرگی شهر دارد.
در مرحله سوم باید نشان داد که پدیده ای قبل از پدیده دیگر رخ داده است برای نمایش اینکه تغییر در A باعث ایجاد تغییر در B بوده است باید وجود A را قبل از ایجاد تغییر در B نشان داد. مثلاً اگر رابطه ای بین انحراف جوانان و تماشای فیلمهای مبتذل مشاهده شود و ما بخواهیم انحراف جوانان را نتیجه بد آموزیهای فیلمها اعلام نمائیم باید بتوانیم ثابت کنیم که قبل از تماشای فیلمها این گونه انحرافات وجود نداشته است.
در مرحله چهارم در تبیین علمی به نظریه پردازی دست میزنند. اگر نظریه پردازی را نظامی منطقی و استقرایی بنامیم که دارای یک سلسله گفتارهای قابل آزمایش و نمایش است که از آنها میتوان پیش بینی هایی به عمل آورد باید گفت که نظریه پردازی نوعی توجیه مفهومی است که از همبستگیهای مشاهده شده به دست میآید به عبارت دیگر نظریه گفتارهایی است درباره اینکه چگونه عوامل با یکدیگر مرتبطاند.
برای مثال بارها نشان داده شده است که از هم پاشیدگی پایگاه اجتماعی تعارض پایگاه با انتظارات فرد با میزان خودکشی همبسته است. وانگهی نشان داده شده است که این رابطه کاذب نیست و بخوبی میدانیم که از هم پاشیدگی پایگاه اجتماعی از نظر زمانی بر خودکشی مقدم است. در اینجا نقش نظریه تعبیر و تفسیر همبستگی مشاهده شده میباشد. پس می توان گفت که انتظارات متعارض و وجود هنجارها و قوانین متضاد به استرس (فشار) عاطفی در انسانها می انجامد و آن نیز به نوبه خود به خودکشی منتهی میشود چنین تعبیری رابطه علی بین دو عامل را که با یکدیگر همبسته اند با مشخص کردن مکانیسم ارتباط آن دو پدیده با یکدیگر، توضیح دهد.
هدف علم اساسی علم تبیین پدیده های طبیعی است تبیین یک پدیده در واقع عبارت است از معلوم ساختن علت آن یعنی امری که همیشه مقدم بر آن است. به عبارت دیگر هدف نهایی علم صورت بندی نظریه است. آخرین جنبه از علم که بایستی مورد بررسی واقع شود ساخت. نظریه است.
نظریه عبارت است از مجموعه به هم پیوسته ای از تعاریف مفاهیم، قضایا و موضوعاتی که پدیده ای را به طور منظم و مرتب بیان میدارد بین متغیرها را تعیین میکند. به این ترتیب هدف نظریه تشریح تبیین و پیش بینی پدیده های مختلف اجتماعی است.
در تعریف نظریه گویند: نظریه مجموعه ای از تعریفها و پیشنهادها درباره تعدادی متغیر به هم پیوسته است که همه این تعریفها و پیشنهادها بعد منظمی و مدونی از وقایع و پدیده هایی را که در اثر همبستگیها و تداخل این متغیرها به وجود می آیند ارائه می دهد.
ویژگیهای نظریه
نظریه وقتی از نظر علمی مورد قبول قرار خواهد گرفت که دارای ویژگیهای زیر باشد:
۱ – نظریه باید توانایی تبیین حقایق و مشاهدات مربوط به یک مسأله را به ساده ترین صورت ممکن داشته باشد. نظریه ای که دارای مفروضات اندک و به زبان ساده بیان شده باشد قابل قبولتر از نظریه ای است که غامض و پیچیده باشد.
۲- نظریه باید با واقعیتهای مشاهده شده و طبیعت دانش پیشین سازگار باشد.
– نظریه بایستی ابزار لازم برای آزمودن خود فراهم سازد به این معنی که در صورت تأیید آن بتوان فرضیه های قیاسی دیگری را از آنها استنتاج کرد و پی آمدهای آتی را نیز پیش بینی کند سپس دانشمندان فرضیه های تدوین شده را مورد آزمون قرار دهند تا مطمئن شوند که اطلاعات جمع آوری شده نظریه تدوین شده را تأیید میکند یا خیر.
۴ – نظریه باید انگیزه پژوهش در جامعه به وجود آورد و زمینه را برای پژوهشهای جدید ۲ فراهم سازد.
همان طوری که اشاره شد نظریه همیشه به صورت واقعی در فرآیند تحقیق عرضه میشود
گاهی اوقات تحقیق به منظور آزمودن نظریه انجام میشود. در برخی موارد فرضیه تحقیق از نظریه گرفته میشود در غالب پژوهشها روشهای تجزیه و تحلیل وقتی قوی و مناسب است که یافته ها را در جهت نظریه های تدوین شده هدایت کند.
۱ – نظریه باید آزمودنی باشد آیا بر اساس نظریه میتوانیم درباره واقعیت پیش بینی هایی چنان ملموس و مشخص بکنیم که به ما توان انجام دادن مشاهداتی را بدهند که آن پیش بینی ها را تأیید یا رد کند؟ آیا نظریه از راههای نظامدار با دنیا ارتباط دارد یا تنها مجموعه ای از اندیشه های انتزاعی است؟
-۲- نظریه باید از نظر منطقی بی عیب باشد آیا نظریه تناقض محتوایی ندارد؟ آیا فرضیه های آن با یکدیگر سازگار و اصطلاحاتی که در آن به کار رفته بی ابهام است؟
– نظریه باید رسا و قابل انتقال باشد آیا دیگر کسانی که به گونه ای مناسب آموزش دیده اند میتوانند نظریه را به شکلی بفهمند که برای توضیح رخدادها از آن بهره گیرند و فرضیه های ناشی از آن را بیازمایند؟
-۴- نظریه باید کلی باشد آیا با استفاده از آن میتوان به توضیح رخدادهای گوناگون در زمانها و مکانهای متفاوت پرداخت؟ آیا میتوانیم بر مبنای آن پیش بینی هایی کنیم که در شرایط مختلف آزمودنی باشند یا نظریه بیش از اندازه به مجموعه ای از مشاهدات بستگی دارد؟
– نظریه باید موجز باشد آیا نظریه آنقدر ساده هست که بتوان آن را فهمید و به آسانی به کار گرفت یا چنان پیچیده و آن قدر پر از شرط و استثناست که پیش بینی های صریح درباره رخدادهای دنیای واقعی بر اساس آن دشوار است؟
حدود برخورداری نظریه ها از این ویژگیهای مطلوب متفاوت است و گاهی برای ابداع نظریه ای خاص ناگزیریم از میان این ویژگیها برخی را برگزینیم و آن را آزمودنی تر کنیم. اگر می خواهیم نتیجه کار ما به راستی سودمند باشد باید به هنگام تدوین نظریه تمام این ویژگیهای مطلوب را رعایت کنیم
در شکل زیر به عملیات رابطه بین نظریه فرضیه فرضیه عملی و مشاهده اندازه گیری) توجه نمائید.
گاهی اوقات تحقیق به منظور آزمودن نظریه انجام میشود. در برخی موارد فرضیه تحقیق از نظریه گرفته می شود در غالب پژوهشها روشهای تجزیه و تحلیل وقتی قوی و مناسب است که یافته ها را در جهت نظریه های تدوین شده هدایت کند.
۱ نظریه باید آزمودنی باشد آیا بر اساس نظریه میتوانیم درباره واقعیت پیش بینی هایی چنان ملموس و مشخص بکنیم که به ما توان انجام دادن مشاهداتی را بدهند که آن پیش بینی ها را تأیید یا رد کند؟ آیا نظریه از راههای نظامدار با دنیا ارتباط دارد یا تنها مجموعه ای از اندیشه های انتزاعی است؟
-۲- نظریه باید از نظر منطقی بی عیب باشد آیا نظریه تناقض محتوایی ندارد؟ آیا فرضیه های آن با یکدیگر سازگار و اصطلاحاتی که در آن به کار رفته بی ابهام است؟
– نظریه باید رسا و قابل انتقال باشد آیا دیگر کسانی که به گونه ای مناسب آموزش دیده اند میتوانند نظریه را به شکلی بفهمند که برای توضیح رخدادها از آن بهره گیرند و فرضیه های ناشی از آن را بیازمایند؟
۴- نظریه باید کلی باشد آیا با استفاده از آن میتوان به توضیح رخدادهای گوناگون در زمانها و مکانهای متفاوت پرداخت؟ آیا میتوانیم بر مبنای آن پیش بینی هایی کنیم که در شرایط مختلف آزمودنی باشند یا نظریه بیش از اندازه به مجموعه ای از مشاهدات بستگی دارد؟
-۵- نظریه باید موجز باشد آیا نظریه آنقدر ساده هست که بتوان آن را فهمید و به آسانی به کار گرفت یا چنان پیچیده و آن قدر پر از شرط و استثناست که پیش بینی های صریح درباره رخدادهای دنیای واقعی بر اساس آن دشوار است؟
حدود برخورداری نظریه ها از این ویژگیهای مطلوب متفاوت است و گاهی برای ابداع نظریه ای خاص ناگزیریم از میان این ویژگیها برخی را برگزینیم و آن را آزمودنی تر کنیم. اگر میخواهیم نتیجه کار ما به راستی سودمند باشد باید به هنگام تدوین نظریه تمام این ویژگیهای مطلوب را رعایت کنیم
در شکل زیر به عملیات رابطه بین نظریه فرضیه فرضیه عملی و مشاهده اندازه گیری) توجه نمائید.
نظریه
فرضیه
فرضیه عملی
مشاهده اندازه گیری)
حقیقت و واقعیت
مفهوم به مفهوم مفهوم B وابسته است.
متغیر A به متغیر B وابسته است.
شاخص ۱ به شاخص ۲ وابسته است.
مقدارهای روی شاخص ۱
مقدارهای روی شاخص ۲
گذشته از تعابیر متفاوتی که فلاسفه در معنای «حقیقت» و «واقعیت» میکنند و با علم به این تفاوت از نظر متدلوژی تحقیق حقیقت و واقعیت عبارت است از ملاحظات و مشاهداتی که قابل اثبات باشد. در یکی از تعاریف علم نیز بیان گردید که علم عبارت است از دانستنیهای قابل اثبات به این ترتیب میتوان گفت که مطالب علمی مطالبی تحقیقی و واقعی است.
رابطه ای که بین نظریه و حقیقت وجود دارد این رابطه موضوع و اساس علم را تشکیل می دهد. باید توجه داشت که علم نظریه حقیقت و واقعیت با یکدیگر نه تنها تضادی ندارند بلکه دارای روابط نزدیک نیز هستند و نتیجه این رابطه همانا ایجاد و توسعه علوم است.
همان طوری که اشاره شد نظریه همیشه به صورت واقعی در فرآیند تحقیق عرضه می شود. گاهی اوقات تحقیق به منظور آزمودن نظریه انجام میشود در برخی موارد فرضیه تحقیق از نظریه گرفته میشود. در غالب پژوهشها روشهای تجزیه و تحلیل وقتی قوی و مناسب است که یافته ها را در جهت نظریه های تدوین شده هدایت کند.
محقق باید توجه داشته باشد هر مطلبی را به صرف اینکه در کتابی یا روزنامه ای نوشته شده است، نباید به طور دربست آن را قبول کند بلکه بایستی تحقیق کرد که چگونه به دست آمده است، چه هدفی دنبال میشود و اگر منطبق با روش علمی باشد قابل اعتماد و در غیر این صورت فاقد ارزش علمی خواهد بود.
برای مثال این که نژادهای مختلفی وجود دارد یک واقعیت است و اما این که بر مبنای تفکر نیچه سی پس فرانسوی ژول لانگین و گومپلویچ برتری نژادی وجود دارد و همچنین بر مبنای تفکر دو گوبینو نژاد سفید برتر از نژادهای دیگر است آیا این حقیقت است؟ پس بنابراین اینکه نژادهای زرد سفید سیاه وجود دارد و این یک واقعیت است و این که نژاد سفید برتر از نژادهای دیگر است حقیقت ندارد. حق نیست.
نقش حقایق و واقعیات
تا واقعیات وجود نداشته باشد رابطه علت و معلولی وجود نخواهد داشت و بالطبع نظریه هم وجود خارجی پیدا نخواهد کرد. بسیاری از واقعیات ممکن است بر اساس مشاهدات اتفاقی یا اکتشافات باشد. اصولاً مطالبی که کشف میگردد عده زیادی به کرات آنها را می بینند ولی همه نمیتوانند رابطه علت و معلولی آن را کشف نماید تنها دیدن سقوط میوه درخت برای کشف قانون جاذبه کافی نبوده است قبل از نیوتن هم عده زیادی شاهد سقوط میوه درخت بوده اند. ارزش فوق العاده این دانشمند در مشاهده به جهت تعمق و تفکری بود که در رابطه علت و معلولی این سقوط به عمل آمده است.
محقق حقایق نظریه های موجود را تصحیح و تأیید میکند و گاهی اوقات مسیر آنها را عوض میکند تحقیق کاری است مداوم و محقق کسی است که به وسیله تحقیق در طول زمان جریانات مختلف را بررسی و حقایق و اطلاعات بیشتری را کشف کند. به طور مثال مطالعه امیل دورکیم در مورد خودکشی را میتوان ذکر کرد تا زمان دورکیم مردم معتقد بودند که خودکشی معلول عوامل ارثی، نژادی یا آب و هوایی است دورکیم با مطالعه و تحقیق مداوم در این امر به این نتیجه رسید که موارد فوق تنها عوامل خودکشی نیستند و نظریه خود را به این نحو ارائه کرد که عوامل متعددی در خودکشی مؤثرند از قبیل ناراحتی، اختلالات روانی، جنون فقر تنهایی و گاهی اوقات حس وطن پرستی و قهرمانانه نیز موجب تعدادی از خودکشیها
می شود. ۲
ویژگیهای فرآیند پژوهش علمی
دانش علمی دانشی است که میتوان آن را هم از طریق استدلال و هم از طریق تجربه مشاهده تأیید کرد روانی منطقی و تأیید تجربی ملاکهائی است که توسط دانشمندان برای ارزشیابی ادعاهایی که درباره دانش میشود به کار میرود این دو ملاک از طریق فرآیند پژوهش به صورت فعالیتهای پژوهشی دانشمندان ترجمه میشود. فرآیند پژوهشی را می توان به عنوان یک شمای کلی از فعالیتهای علمی و به زبان دقیق تر به عنوان یک مدل بررسی علمی در نظر گرفت که دانشمندان به منظور تولید دانش درگیر آن هستند. ویژگیهای این فرایند را می توان به شرح زیر خلاصه کرد:
۱ – سیستماتیک بودن پژوهش علمی دارای اصول و قواعد و بنابراین فرآیندی است سیستماتیک و دارای ساختاری معین قواعد پژوهش علمی شیوه های شناسایی و تعریف متغیرها طرح مطالعه این متغیرها و بررسی اثر آنها روی متغیرهای دیگر و مرتبط ساختن داده های گردآوری شده را با مسأله اصلی پژوهش و فرضیه آن را در بر میگیرد.
۲ منطقی بودن پژوهش از نظامی پیروی میکند که دارای پایه منطقی است. پژوهشگر با بررسی منطقی روشهایی که در آزمایش بکار رفته است میتواند اعتبار نتایج استخراج شده را بیازماید، او با استفاده از همین فرآیند منطقی نیز میتواند درباره تعمیم نتایج پژوهشی خود داوری کند. نتایج پژوهشی علمی نمیتواند منحصر به نمونه ای ویژه باشد. این نتایج را باید بتوان به تمامی نمونه های مشابه با پدیده مورد مطالعه گسترش داد.
تراکمی بودن هدف پژوهش تهیه پاسخی است برای پرسشهایی که تا زمان پژوهش برای آنها پاسخ منطقی وجود نداشته است. هر فعالیت پژوهشی میتواند از یک سو در جهت کشف دانشی جدید و از سوی دیگر در جهت تکمیل دانش موجود صورت پذیرد. هدف اصلی کشف یا تکمیل دانش بشری است نه تکرار دوره یک پژوهش
-۴- تجربی بودن پژوهش علمی باید دارای مرجعی در دنیای واقعیتها باشد. گردآوری داده ها پژوهش را به عنوان یک فرآیند تجربی مشخص میسازد. هر چند قبل از اجرای پژوهش نوعی استدلال قیاسی بعمل میآید نتیجه نهائی شیوه های پژوهشی متکی بر استقراء به زبان دیگر مبتنی بر داده های تجربی است نتیجه پژوهش علمی یک قانون تجربی است که نشان دهنده رابطه ثابت رویدادها با یکدیگر است. ضرورت این قانون تجربی بودن آن و ضامن آن نیز تجربه خود پژوهشگر و تجارب همه مردم است.
خلاصه داده ها پژوهشگر درباره داده های گردآوری شده از شیوه های تحلیلی استفاده می کند تا بدین وسیله توانائی شناسائی روابط کلی را افزایش دهد و از بی نظمی رویدادها و چیزهای پراکنده از طریق تبدیل آنها به مقوله های قابل فهمی از مفاهیم و سازه ها بکاهد. پژوهشگر تلاش میکند که کارائی روابط بدست آمده در پژوهش خود را در سایر زمینه ها پیش بینی کند.
-۵- تکرارپذیر و انتقال پذیر بودن پژوهش علمی به سبب ثبت و ضبط شدن تعمیم یافتن و تکرار شدن به گونه قابل توجهی کمتر از فرآورده های سایر فرآیندهای حل مسأله
۱ حیدر علی هومن همان کتاب، ص ۱۹
۲. همان کتاب، ص ۲۱.
انتقال پذیر است. بنابراین افراد دیگری جز خود پژوهشگر نیز می توانند نتایج پژوهشی را به کار برند شیوه ها و فرآیندهای پژوهشی دارای ویژگی تکرار پذیری هست. بدین معنی که دیگران نیز می توانند این روشها را تکرار و روایی آنها را ارزیابی کنند. ویژگی تکرار پذیری و انتقال پذیری ،پژوهش هم از لحاظ نقش آن در پیشبرد دانش و هم از لحاظ نقش آن در تصمیم گیری حائز اهمیت است.
۶ دوری (تسلسل بودن فرآیند پژوهش شامل مراحلی مانند طرح مسأله. تهیه و تدوین فرضیه و جمع آوری اطلاعات تحلیل داده ها تعمیم دادن و نتیجه گیری است هر یک از مراحل این فرآیند در نظریه اثر میگذارد و از آن نیز تأثیر میگیرد مهمترین ویژگی فرآیند پژوهش ماهیت دوری بودن است پژوهش معمولاً با یک مسأله آغاز میشود و با یک تعمیم تجربی موقتی پایان می پذیرد. اما تعمیم پایان هر دوره آغاز دوره بعدی است. این فرآیند دوری به گونه نامحدود ادامه دارد و منعکس کننده پیشرفت یک نظام علمی است.
تصحیح کننده بودن تعمیم های موقتی برای مسائل پژوهشی گونه منطقی و تجربی آزمایش میشود اگر این تعمیم ها رد شود تعمیمهای تازه ای تدوین و آزمایش می شود. در فرآیند تدوین دوباره همه عملیات پژوهشی مجدداً ارزشیابی می شود. زیرا رد یک تعمیم موقتی ممکن است نه ناشی از ناروائی بلکه ناشی از خطاهای عملیات پژوهشی باشد.
ویژگیهای مهم تحقیق
تحقیق به حل یک مسأله معطوف است. هدف نهایی آن پیدا کردن روابط علیت میان متغیرهاست. فعالیتهای تحقیقی بر اساس تجزیه و تحلیل یک یا چند پیشنهاد فرضی و ذهنی درباره روابط علت و معلولی میان دو یا چند متغیر بنا میشود و هدف آزمون و آزمایش این پیشنهادهای حدسی در مقابل واقعیتهای عینی است.
۱- افزایشی بودن – در تحقیق محقق معمولاً در پی جمع آوری اطلاعات جدید با به کار بردن اطلاعات موجود از منابع دست اول برای کشف حقیقت و دانش نو است.
بنابراین بیان مجدد تکرار مجدد درباره مسأله ای که قبلاً دانسته و یا شناخته شده و یا نوشته شده، تحقیق نیست بلکه ارزش آن در حد یک یادگیری است زیرا به مسائل قبلی دانشی
اضافه نشده است.
جهت حل یک مشکل اجتماعی صورت میگیرد و همچنین یافتن روابط میان دو یا چند متغیر است. هدف نهایی تحقیق پیدا کردن روابط علیت میان متغیرهاست. بعضی سئوالات جالب وجود دارند که نمیتوان آنها را موضوع تحقیق قرار داد، زیرا قابل مشاهده نیستند. تحقیق امور الهامی و جزمی را به عنوان روشهای استقراء دانش نمی پذیرد فقط اموری را می پذیرد که از راه مشاهده قابل اثبات باشند.
نظم داشتن – بعضی مواقع ممکن است فعالیتهای تحقیقی بی نظم، تصادفی و غیر سیستماتیک باشد اما یکی از خصوصیات برجسته عملیات تحقیقی استفاده از روشهای دقیق و منظم علمی است.
-۴- تعمیم پذیری – محقق علاوه بر اثبات نظریه های اساسی و پیش بینی وقایع سعی می نماید کیفیات گروه نمونه مورد تحقیق را به کل تعمیم دهد یعنی میتوان مطالب به دست آمده را به مسائل بزرگتر و کلی تر تعمیم داد. برای مثال این عمل هنگامی انجام میگیرد که از طریق نمونه گیری قادر به استنتاج مطالبی باشیم که گویای وضع کلی جامعه ای باشد که از آن نمونه گیری شده است.
۵ تخصص طلبی – در انجام فعالیتهای تحقیقی نیاز به تخصص است. محقق میداند که در زمینه مسأله مورد تحقیق چه مطالبی شناخته شده است دیگران آن را چگونه کشف کرده اند. ویژگیها و ادبیات مربوط به آن اصطلاحات و مفاهیم و مهارت فنی آن را میداند و توانایی لازم را جهت تجزیه و تحلیل داده های جمع آوری شده را داراست.
۶- دقت و صحت در مشاهده و توصیف – پژوهشگر باید در جهت جمع آوری اطلاعات از تمام وسایل و امکانات در جهت مشاهده ثبت و ضبط محاسبه و تجزیه و تحلیل اطلاعات و افزایش اطلاعات چه از نظر کمی و چه از نظر کیفی استفاده کند. پژوهشگران روشهای معتبر جمع آوری اطلاعات را انتخاب یا طرح ریزی میکنند و هرگاه امکان داشته باشد وسایل و ابزارهای مکانیکی یا الکترونیکی و یا وسایل سنجش روانی را برای تصحیح یا تأیید مشاهده توصیف و تحلیل داده ها به کار میبرند.
منطقی و عینی بودن – فعالیتهای تحقیق شامل آزمونها و آزمایشهای منطقی و عینی است، تلاش محقق در این است که در تمام مراحل تحقیق احساسات و تعصبات خود را کنار بگذارد زیرا هدف محقق آزمودن و آزمایش فرض تحقیق است و نه اثبات آن
– صبر طلبی – داشتن صبر و شکیبانی در فعالیتهای تحقیق برای محقق از ضروریات است.
محقق باید توجه داشته باشد که در مراحل تحقیق امکان یأس زیاد است و فقط صبر و حوصله و مقاومت، امکان موفقیت او را زیاد میکند محقق در همان حال که برای یافتن پاسخ پرسشهای دشوار تلاش میکند باید منتظر ناامیدیها و سرخوردگیهایی نیز باشد.
جرأت و شهامت طلبی – گاهی از مواقع فعالیتهای تحقیقی به جرأت و شهامت نیاز دارد. تاریخ علوم نشان میدهد که بسیاری از اکتشافات مهم علی رغم مخالفت قدرتهای سیاسی بزرگ و کلیسا انجام گرفته اند. هنگامی که کوپرنیک دانشمند لهستانی نتایج مطالعات خود را در مورد طبیعت منظومه شمسی اعلام کرد و از طرف کلیسا محکوم شد. نظریه او دائر بر این که زمین مرکز منظومه شمسی نیست بلکه خورشید مرکز آن است. این مسأله خشم بسیاری را برانگیخت زیرا نظریه او با داستان خلقت که در کتاب تورات آمده است مغایر بود.
این مشکلات همچنین درباره محققان جدید نیز صدق میکند محققانی که در زمینه هایی مانند وراثت رفتار جنسی و حتی فعالیتهای تجاری به تحقیق پرداخته اند، انتقاد کسانی را برانگیخته اند که عقاید تجارب شخصی و مشاهداتشان با نتایج این تحقیقات در تضاد بوده است.
۱۰ – دقت طلبی – دقت در تعاریف واژه های مهم تعیین و تشخیص عوامل محدود کننده تحقیق، شرح روش تحقیق ضبط و ثبت منابع مورد استفاده و ارائه نتایج حاصل از تحقیق بسیار حائز اهمیت است.
بنابراین معیارهای دقیق تحقیق علمی یا بررسی این ویژگیها آشکار می شود کسی که دست اندر کار تحقیق است باید فردی اندیشمند خلاق و دارای نهایت صداقت باشد و ساعتهای متمادی و پرزحمتی را در راه جستجو حقیقت صرف کند علاوه بر ویژگیهای فوق که یک تحقیق خوب باید دارای این ویژگیها باشد همچنین باید توجه داشته باشیم که یک تحقیق سیاسی خوب چه ماهیتی دارد؟ چه شرایطی می طلبد پیچیدگیهای آن کدام است و یا این که نحوه شناخت آن به چه صورت است :
بعنوان مثال نسبی بودن شناخت سیاسی تاریخ شاهد بر این ادعاست که نظر و دیدگاههای مطلق برای فهم سیاسی و عمل سیاسی فوق العاده مخربند اندیشه و فهم مطلق به طور خودکار تبدیل به دکم در گفتار و عمل می شود.
فهم دقیق تر سیاسی در گروی تقابل و تضارب اندیشه های نسبی به دست می آید و تحقیق خوب آن است که قلم نویسنده حکایت از نوعی نسبیت کند و نتیجه میگیریم که باید حوزه نسبیت اندیشه سیاسی را از احساسات و بعد عاطفی بشر دور کرد و از الفاظی مانند همه صد در صد تمام حتماً و غیره پرهیز کرد.
مسأله دیگر در علم سیاست شناخت منافع است. در علم سیاست منافع انسانی، هدایتگر رفتار سیاسی او میباشد آنچه که علم سیاست را پیچیده ترین علم اجتماعی میکند، چند بعدی بودن منافع است منافع ،فرهنگی ،سیاسی ،اجتماعی، اقتصادی منافع کوتاه مدت یا دراز مدت منافع ملی، منافع مربوط به حفظ قدرت و موقعیت و غیره از مهمترین منافع مربوط به حوزه سیاست میباشند.
بزرگترین آفت فهم منافع، احساسات است و دومین و بزرگترین آفت فهم منافع، تخیلات و توهمات است. احساسات تخیلات و توهمات باعث میشوند که تجزیه و تحلیل منافع بر مبنای عقل صورت نگیرد و منافع دچار اختلال شود.
از مسائل دیگر شناخت تاریخی است. شناخت تاریخ و آشنائی با تاریخ ذهن محقق را قاعده مند میکند فهم تاریخی در شناخت علم سیاست و غنی کردن ذهن محقق بسیار مؤثر است. فهم تاریخی به دو عامل نظم ذهنی و فهم مفهومی نیازمند است.
همچنین عنصر مشاهده در بحث شناخت سیاسی از اهمیت خاصی برخوردار است شرکت در کنفرانسهای تخصصی و فرصت مشاهده جهت تطبیق ذهنی پدیده ها خود منبع مهمی برای شناخت میباشد. در روش شناسی تحقیق هر قدر محقق بتواند نزدیک تر به واقع تصویر برداری و مشاهده داشته باشد بهتر تجزیه و تحلیل و ارزیابی خواهد کرد.
اهمیت بینش متراکم از مسائل دیگری است که در شناخت مسائل سیاسی بسیار مهم است. منظور از بینش این است که فرد محقق هنگامی که با موضوع سئوال و مواد خام جدیدی روبرو می شود بر اساس یافته های انباشته شده خود بتواند نظرهای هوشمندانه و عالمانه ای را مطرح کند اصولاً محقق سیاسی که بینش ندارد خُردنگر است چه در عرصه تحقیق و چه در صحنه عمل سیاسی ضعیف خواهد بود زیرا که عمل سیاست کلان ترین عرصه علوم انسانی میباشد.
مسأله دیگری که باید به آن توجه داشته باشیم خاص بودن ساختار هر پدیده سیاسی می باشد. یعنی تعمیم سریع به پدیده های مورد مطالعه از این نوع آفات است. ذهنهای بسته بشدت در تحقیقات خاص نگر و مضر هستند از مسائل بسیار مهم دیگر در تحقیق خوب سیاسی، توجه به روحیات و خلقیات و همچنین تأثیر ساختار سیاسی، اجتماعی حاکم بر محتوای تحقیق است یعنی اینکه محقق سیاسی در چه محیطی بزرگ شده با چه انگیزه و علاقه ای وارد این رشته شده و قلم می زند روحیه محقق چیست؟ درجه اعتماد و وفار تحقیقاتی او چگونه است ریزبین یا کلان نگر است و بسیاری از عوامل دیگر است که در کار تحقیقاتی پژوهشگر بسیار اثر میگذارد همچنین محیط آموزشی – محیط اجتماعی اقتصادی، سیاسی نیز در روح و روان و چارچوب ذهنی محقق اثر میگذارد.
بعنوان مثال جامعه های بسته نتوانسته اند محققان و دانشمندان برجسته علوم سیاسی و علوم انسانی تربیت کنند. علت این امر آن است که محقق سیاسی مجبور است خود را سانسور نماید و یا در قالب تمثیل و اشاره و مصادیق و غیره مطرح نماید. در صورتی که در کشورهای پیشرفته دلیل عمده پیشرفت در تحقیقات و انبوه اختراع و اکتشاف آزادیهای معقول سیاسی و اجتماعی میباشد. امنیت روانی و فکری و شغلی بخصوص در حوزه سیاست محرکه ای قوی در تولید اندیشه و تفکر سیاسی میباشد.
آنچه که امروز دانشجوی علم سیاست به آن نیاز دارد اطلاعات و آگاهی های پراکنده درباره رخدادها و فعل و انفعالات سیاسی اجتماعی اقتصادی نیست بلکه بینش سیاسی است که به یاری آن بتواند تأثیر رخدادها و پدیده ها را در سطح خُرد و کلان درک کند، و دانش و تجارب شخصی خود را برای تحلیل روشنگری و بهبود اوضاع در عرصه سیاست به کار گیرد. بدون شناخت و بینش عمقی از موقعیت جامعه درک فراگردهای سیاسی در آن امکان ندارد. بینش سیاسی به ما امکان میدهد به سهولت مسائل عام از خاص را از هم تفکیک کنیم
پژوهشگر سیاسی باید بینش انتقادی دانش خویش را برای حفظ و ارتقای ارزشهای جامعه، نفی جزمیات و خرافات معارضه با ظلم و استبداد استقرار دموکراسی و عدالت و دفاع از انواع آزادیها به کار گیرد. طفره رفتن از طرح مسائل اساسی جامعه، جهت حفظ وضع موجود، ممکن است محبوبیت و خوشنامی برای پژوهشگر نزد دستگاه سیاسی و حکومتی
نیز بهمان میزان خیانت و قابل سرزنش است که برخورد کاسبکارانه و کلاً مادی به امر پژوهش
متغیرها
متغیرها آن شرایط یا خصوصیاتی است که پژوهشگر آنها را دستکاری کنترل یا مشاهده میکند. به سخن دیگر، متغیر عبارت از حالت موقعیت و یا چیزی است که بتواند تغییر کند و یا تغییر بوجود آورد. برای مثال در زمینه مسأله پژوهشی مثل بررسی میزان اشتغال دانشجویان و آثار آن بر کیفیت تحصیلی متغیرهایی که باید مطالعه شود.
۱- اشتغال دانشجویان
– کیفیت تحصیلی
← متغیر وابسته
متغیر مستقل
یا درباره مسأله پژوهشی مثل افزایش تولید نفت اوپک و ارتباط آن با قیمت نفت متغیرهایی که باید مطالعه شود.
-۱ افزایش تولید نفت اوپک
۲- قیمت نفت
← متغیر وابسته
متغیر مستقل
و یا مسأله ای چون حقوق و دستمزد و آثار آن بر کارآئی کارکنان متغیرهایی که باید مطالعه شود.
۱- حقوق و دستمزد
۲- کارآئی کارکنان
متغیر مستقل
متغیر وابسته
متغیر یک مفهوم است که بیش از دو یا چند ارزش یا عدد به آن اختصاص داده میشود. ویژگیهایی را که پژوهشگر مشاهده یا اندازه گیری میکند منغیر نامیده میشود. به عبارت دیگر متغیر به ویژگیهایی اطلاق میشود که میتوان دو یا چند ارزش یا عدد برای آن جایگزین کرد. عدد یا ارزشی که به یک متغیر نسبت داده میشود نشان دهنده تغییر از یک فرد به فرد دیگر یا از یک حالت به حالت دیگر است.
علی دلاور، همان کتاب، ص ۵۵
به طور کلی متغیرها آن شرایط با خصوصیاتی است که پژوهشگر آنها را دستکاری کنترل یا مشاهده میکند به سخن دیگر متغیر عبارت از حالت موقعیت و یا چیزی است که بتواند تغییر کند و یا تغییر بوجود آورد.
مثال در مورد مسأله پژوهشی مثل:
۱ – بررسی میزان فشار روانی دانشجویان دانشگاه علامه طباطبائی و آثار آن بر کیفیت تحصیلی آنان
متغیرهایی که باید مطالعه شود عبارتست از :
۱- میزان فشار روانی
۲- کیفیت تحصیلی
و یا در مورد مسأله پژوهشی مثل:
متغیر مستقل
متغیر وابسته
۲ – بررسی میزان اشتغال دانشجویان دانشگاه علامه طباطبائی و ارتباط آن با کیفیت تحصیلی آنان در سالهای ۱۳۷۰-۷۲
متغیرهایی که باید مطالعه شود عبارتست از :
-۱ میزان اشتغال دانشجویان
۲- کیفیت تحصیلی
متغیر مستقل
متغیر وابسته
مهمترین و مفیدترین راه برای طبقه بندی متغیرها و نقشی که در تحقیق به عهده دارد تقسیم آنها به دو نوع مستقل و وابسته است. این تقسیم بندی به سبب کاربرد کلی سادگی و اهمیت خاصی که در مفهومی ساختن و طرح ریزی پژوهش و هم تهیه گزارش نتایج آن دارد بسیار مفید و ارزنده است. متغیر مستقل که گاه متغیر محرک یا درونداد نیز نامیده میشود علت احتمالی یا فرضی متغیر وابسته یعنی معلول احتمالی یا فرضی است که گاه متغیر پاسخ یا برونداد نیز نامیده میشود. ۱
متغیر مستقل
این متغیر در تغییرات خود مستقل میباشد و به عامل دیگری در پژوهش وابسته نیست. در واقع متغیرهای مستقل آن دسته از شرایط یا خصوصیاتی است که پژوهشگر در کاوش تحقیقی خود آنها را دستکاری و کنترل میکند تا رابطه علی آنها را با متغیر دیگری در موقعیتی ویژه مشاهده و بررسی نماید.
در مثالهای ۱ و ۲ فوق متغیر مستقل میزان فشار روانی و میزان اشتغال است.
به عبارت دیگر متغیر مستقل به متغیری گفته میشود که از طریق آن متغیر وابسته تبیین یا پیش بینی میشود به این متغیر متغیر محرک یا درونداد گفته میشود و متغیری است که توسط پژوهشگر اندازه گیری و دستکاری یا انتخاب میشود تا تأثیر یا رابطه آن با متغیر دیگری اندازه گیری شود. متغیر مستقل متغیر پیش فرضی است به این معنی که این متغیر مقدمه و متغیر وابسته نتیجه آن است. در تحقیق آزمایشی متغیر مستقل متغیری است که توسط آزمایش کننده دستکاری شود تا تأثیر تغییرات آن بر متغیر دیگر که وابسته فرض شده است مشاهده و اندازه گیری شود.
به عبارتی دیگر وقتی میگوییم اگر ، آنگاه ، بین مقدمه (X) و نتیجه (۷) نوعی ارتباط شرطی برقرار ساخته ایم اصطلاحات متغیر مستقل و متغیر وابسته یا تابع زمینه ریاضی دارد که در آن X متغیر مستقل و ۷ متغیر وابسته است. این نوع ارتباط احتمالاً بهترین راه برای تصور متغیرهای مستقل و تابع و تفکر در مورد آنهاست. در حقیقت می توان گفت که در پژوهشهای علمی همواره رابطه بین X و ۷ هاست که. مورد پیگیری و مطالعه قرار میگیرد. اگر برای پژوهشگری که رابطه X و ۷ خواهد داشت این پژوهشگر در حقیقت X را به عنوان متغیر مستقل در نظر گرفته است به زبان دیگر متغیر مستقل متغیری ا است که پژوهشگر آن را دستکاری کرده یا تغییر میدهد تا اثر آن را روی متغیر دیگر وابسته مطالعه کند. مثلاً وقتی پژوهشگر تاثیر روشهای مختلف تدریس را مطالعه میکند با بکار بردن چند روش مختلف تدریس میتواند روش را که متغیر مستقل بشمار میآید دستکاری کند تا اثر آن را روی پیشرفت دانشجویان که متغیر وابسته است مورد مطالعه قرار دهد. متغیر مستقل در واقع درون فرد یا درون محیط فرد عمل میکند و در نتیجه روی رفتار اثر میگذارد در حالی که متغیر وابسته جنبه مشاهده شده رفتار ارگانیسمی است که تحریک شده باشد. ۱
متغیر وابسته
متغیر وابسته آن شرایط یا ویژگیهایی است که چون پژوهشگر، متغیر مستقل را در فعالیتهای حوزه تحقیق وارد یا خارج میکند و یا آنرا تغییر میدهد، ظاهر یا محو شود با تغییر کند. به عبارت دیگر متغیر وابسته نتیجه اعمال و تغییرات متغیر مستقل است و
۱ همان کتاب، ص ۷۲-۷۳
نمی تواند به خودی خود وجود داشته باشد. در تحقیقات محقق به اندازه گیری و مشاهده این تغییرات وابسته مبادرت میکند.
در مثال ۱ و ۲ متغیر وابسته کیفیت تحصیلی میباشد.
متغیر وابسته متغیری است که به منظور تعیین اثر متغیر مستقل مشاهده و اندازه گیری می شود.
متغیر وابسته با معرفی حذف یا تعیین متغیر مستقل ظاهر پنهان با تغییر میکند. تغییرات آن وابسته به تغییرات متغیر مستقل است متغیر وابسته بر عکس متغیر مستقل در اختیار محقق نیست و او نمیتواند در آن تصرف یا دستکاری به عمل آورد در پژوهشهای غیر تجربی که امکان دستکاری در آن وجود ندارد متغیر مستقل متغیری است که فرض می شود قبلاً مورد دستکاری قرار گرفته است. مثلاً پژوهشگر ممکن است مایل باشد اثر طرز رفتار استادان را روی پیشرفت تحصیلی را بررسی کند که در این صورت طرز رفتار استادان متغیر مستقل به شمار می آید.
متغیر وابسته آن است که مورد پیش بینی قرار گیرد. در حالی که متغیر مستقل متغیری است که از روی آن پیش بینی میشود به زبان ریاضی متغیر وابسته ۷ معلول فرضی است که همراه با تغییرات متغیر مستقل X تغییر میکند متغیر ۷ مورد دستکاری قرار نمی گیرد بلکه از لحاظ تغییراتی که در آن به عنوان نتیجه احتمالی تغییرات مربوط به متغیر مستقل حاصل می شود و مورد مشاهده قرار میگیرد.
متغیر وابسته معمولاً شرط وضعیت با کیفیتی است که تلاش میکنیم آن را تبیین کنیم. مثلاً پیشرفت تحصیلی در دانشگاه یا یادگیری در دانشگاه که به عنوان متغیر وابسته است مایل به توجیه یا تبیین آن هستیم برای انجام این مقصود میتوانیم از میان تعداد بسیار زیادی های ممکن (متغیرهای مستقل با توجه به موقعیت پژوهشی مورد نظر تعدادی را به منظور مطالعه برگزینیم.
وقتی رابطه بین وضعیت خانواده و پیشرفت تحصیلی مطالعه می شود، معمولاً وضعیت خانواده متغیر مستقل و پیشرفت تحصیلی متغیر وابسته است. در اینجا های ممکن سایر متغیرهای مستقل که میتواند در رابطه با متغیر وابسته مورد مطالعه قرار گیرد عبارت است از طبقه اجتماعی روشهای تدریس ،هوش انگیزه های مختلف پاداش و تنبیه نقش والدین
محیط و غیره. وقتی عوامل مؤثر در کارآیی را مطالعه میکنیم عوامل مختلفی مانند شرایط محیط زندگی محل اقامت شرایط محیط محل کار رفتار مدیران نحوه مدیریت درآمد انگیزه، بوروکراسی اداری و غیره متغیرهای مستقل و طبیعتاً کارآیی به عنوان متغیر وابسته» خواهد بود. گاه متغیری که در یک مطالعه به عنوان مستقل عمل میکند، ممکن است در مطالعه دیگری متغیر وابسته باشد. مثلاً پیشرفت تحصیلی که معمولاً به عنوان متغیر وابسته به کار می رود ممکن است در یک مطالعه به عنوان متغیر مستقل در نظر گرفته شود. مثلاً پیشرفت در دبیرستان اغلب به عنوان یک متغیر مستقل برای پیش بینی موفقیت تحصیلی در دانشگاه به کار می رود.
معلولها
متغیرهای وابسته
علتها
متغیرهای مستقل
نمونه هایی برای تشخیص متغیرهای مستقل و وابسته
فرضیه ۱- تأثیر پاداش حقوق و دستمزد بالای کارمندان اداره علت افزایش کارایی آنان می باشد.
متغیر مستقل پاداش حقوق و دستمزد
متغیر وابسته کارایی
فرضیه ۲ کارایی دانشجویانی که دوره کامپیوتر را دیده اند بیشتر از دانشجویانی است که این دوره را ندیده اند.
متغیر مستقل دانشجویانی که دوره کامپیوتر را دیده اند نسبت به دانشجویانی که این دوره ران را ندیده اند.
متغیر وابسته کارایی
فرضیه ۳ پیشرفت تحصیلی دانشجویانی که کلاسهای پیش دانشگاهی را دیده اند به مراتب بیشتر از دانشجویانی است که این کلاسها را ندیده اند.
متغیر وابسته پیشرفت تحصیلی
متغیر مستقل دانشجویانی که کلاسهای پیش دانشگاهی را دیده اند نسبت به دانشجویانی که این دوره را ندیده اند.
فرضیه ۴ مشکلات دانشجویان دانشگاههای دولتی باعث افت تحصیلی آنان میباشد.
متغیر وابسته: افت تحصیلی
متغیر مستقل مشکلات دانشجویان
فرضیه ۵ سطح سواد بالای والدین باعث پیشرفت تحصیلی فرزندان آنان میباشد.
متغیر مستقل سطح سواد بالای والدین
متغیر وابسته پیشرفت تحصیلی
فرضیه ۶ قاچاق فرش باعث کاهش صادرات فرش شده است.
متغیر مستقل قاچاق فرش
متغیر وابسته کاهش صادرات فرش
فرضیه ۷ بین جایگزینی سایر انرژیها از طرف آژانس بین المللی و پائین آمدن قیمت نفت
رابطه معکوس وجود دارد.
متغیر مستقل جایگزینی سایر انرژیها
متغیر وابسته پائین آمدن قیمت نفت
فرضیه – بین افرایش تولید نفت کشورهای عضو اوپک و سیر نزولی قیمت نفت رابطه
معکوس وجود دارد.
متغیر مستقل افزایش تولید نفت
متغیر وابسته سیر نزولی قیمت نفت
فرضیه ۹ دانشجویانی که دوره های ورزشی را دیده اند جسورتر از دانشجویانی هستند که این دوره ها را ندیده اند.
متغیر وابسته جسورتر
متغیر مستقل دانشجویانی که دوره های ورزشی را دیده اند نسبت به دانشجویانی که این دوره را ندیده اند.
فرضیه ۱۰ – بی سوادی کشورهای جهان سوم علت توسعه نیافتگی فرهنگی آنان می باشد.
متغیر مستقل بی سوادی کشورهای جهان سوم
متغیر وابسته توسعه نیافتگی
فرضیه ۱۱ بین حقوق و دستمزد و کاهش کارایی رابطه مستقیم وجود دارد.
متغیر مستقل حقوق و دستمزد
متغیر وابسته کاهش کارایی
فرضیه ۱۲ تک حزبی بودن بعضی از کشورهای جهان سوم باعث عدم توسعه سیاسی آنان
شده است.
متغیر مستقل تک حزبی
متغیر وابسته عدم توسعه سیاسی
فرضیه ۱۳- توسعه طلبی صدام باعث آغاز جنگ عراق و ایران میباشد.
متغیر مستقل توسعه طلبی
متغیر وابسته جنگ عراق و ایران
فرضیه ۱۴ کنوانسیون اروپائی حفظ حقوق بشر و آزادیهای سیاسی در سال ۱۹۵۰ موجب توجه فزاینده به حقوق بشر میباشد.
متغیر مستقل کنوانسیون اروپائی حفظ حقوق بشر و آزادیهای سیاسی متغیر وابسته توجه فزاینده به حقوق بشر
فرضیه ۱۵ کنوانسیون نسل کشی مورخ ۱۹۴۸ نقش بسیار مؤثری در تشکیل دادگاه نورنبرگ داشته است.
متغیر مستقل کنوانسیون نسل کشی مورخ ۱۹۴۸
متغیر وابسته: تشکیل دادگاه نورنبرگ
فرضیه ۱۶- اختلافات قومی علت نسل کشی در یوگسلاوی میباشد.
متغیر مستقل اختلافات قومی
متغیر وابسته نسل کشی در یوگسلاوی
فرضیه – عدم مشارکت مسلمانان نقش مؤثری در نسل کشی در یوگسلاوی داشته است.
متغیر مستقل: عدم مشارکت مسلمانان
متغیر وابسته نسل کشی در یوگسلاوی
فرضیه ۱۷ بین بی سوادی و افزایش جرم و جنایت رابطه مستقیم وجود دارد.
متغیر مستقل بی سوادی
متغیر وابسته افزایش جرم و جنایت
فرضیه ۱۸ – مقررات حقوق بین الملل نقش بسیار موثری در کاهش جرایم علیه بشریت داشته است.
متغیر مستقل مقررات حقوق بین الملل
متغیر وابسته کاهش جرایم علیه بشریت فرضیه ۱۹ فشارهای سیاسی درون کشورهای جهان سوم نقش مؤثری در پناهندگی سیاسی
داشته است.
متغیر مستقل فشارهای سیاسی
متغیر وابسته پناهندگی سیاسی
فرضیه ۲۰ عدم مشارکت مردم موانع توسعه سیاسی میباشد.
متغیر مستقل عدم مشارکت مردم
متغیر وابسته: موانع توسعه سیاسی
فرضیه ۲۱ عدم توزیع منطقی قدرت موانع توسعه سیاسی میباشد.
متغیر مستقل عدم توزیع منطقی قدرت
متغیر وابسته: موانع توسعه سیاسی
فرضیه ۲۲ عدم تحقق جامعه مدنی نقش زیادی در موانع توسعه سیاسی داشته است.
متغیر مستقل عدم تحقق جامعه مدنی
متغیر وابسته موانع توسعه سیاسی
فرضیه ۲۳- عدم حکومت قانون باعث تشدید بحران مشروعیت میباشد.
متغیر مستقل: عدم حکومت قانون
متغیر وابسته تشدید بحران مشروعیت
فرضیه ۲۴ تمرکز قدرت علت تشدید بحران توزیع میباشد.
متغیر مستقل تمرکز قدرت
متغیر وابسته: تشدید بحران توزیع
فرضیه ۲۵ عدم مشارکت مردم در امور سیاسی باعث تشدید بحران هویت میباشد.
متغیر مستقل عدم مشارکت مردم در امور سیاسی
متغیر وابسته تشدید بحران هویت
فرضیه ۲۶ میزان مشارکت مردم در انتخابات در کشورهای دموکراسی بیشتر از کشورهای
دیکتاتوری میباشد.
متغیر مستقل کشورهای دموکراسی و دیکتاتوری
متغیر وابسته مشارکت مردم در انتخابات
فرضیه ۲۷ آزادی احزاب در کشور هندوستان بیشتر از کشور پاکستان میباشد.
متغیر مستقل کشور هندوستان و پاکستان
متغیر وابسته آزادی احزاب
فرضیه ۲۸ هر چه سطح سواد یک ملت بالا رود سیستم حکومتی آن کشور دمکراتیک تر است.
متغیر مستقل سطح سواد ملت
متغیر وابسته سیستم حکومتی دمکراتیک تر لازم به ذکر است که در مثالهای فوق پژوهشگر باید به عامل زمان و عامل مکان و غیره توجه داشته باشد.
متغیر کمی
متغیر یک مفهوم است که میتواند مشاهده یا اندازه گیری شود این اندازه گیری ممکن است به صورت کیفی یا کمی انجام شود متغیر کمی به متغیری اطلاق میشود که از نظر کمی تغییر می کند و تفاوتهای ناشی از این تغییرات را با استفاده از عدد ثبت میکند و آنها را می توان با هم جمع کرد. متغیرهای کمی متغیرهایی هستند که انسان توانسته است برای آنها واحد اندازه گیری و مبدأ اندازه گیری معین کند مانند وزن، قد، سن و غیره.
اگر اجزاء یا ترکیب یا دامنه متغیری مثل سن قابل تبدیل به ارقام و اعداد باشد یا با سیستم متریک بتوان آن را سنجید مثل فضای اطاق و … به آن متغیر کمی گفته می شود. وقتی متغیر سن را میخواهیم در جامعه ای اندازه گیری نمائیم دامنه آن از صفر سالگی تا مثلاً ۸۵ سالگی کلاً کمی است.
متغیر کیفی
به متغیری اطلاق میشود که تفاوتهای ناشی از تغییرات آنها کیفی است و برای ثبت آنها ممکن است از روشهای دیگری غیر از عدد استفاده شود. به عبارت دیگر متغیر کیفی متغیری است که پژوهشگر توانایی اندازه گیری آن را ندارد و ویژگیهای آن را نمی توان به وسیله ارقام ریاضی نمایش داد. برای ثبت مشاهدات یا اندازه گیریهایی که از این متغیر به عمل می آید از
حروف الفبا یا کد استفاده میشود. این گونه متغیرها را نمیتوان جمع و تفریق کرد و برای آنها مبدأ اندازه گیری نیز وجود ندارد مانند رنگ مو رنگ پوست نژاد، جنسیت، رنگ چشم و جنس متغیرهای کیفی هستند.
متغیرهای دو ارزشی و چند ارزشی
متغیرها بر اساس تعداد ارزشها با عددی که به آنها اختصاص داده میشود به دو دسته
تقسیم میشوند :
۱- دو ارزشی
-۲- چند ارزشی
متغیر دو ارزشی به متغیری گفته میشود که به آن فقط دو ارزش یا دو عدد داده میشود مانند جنس که دارای دو ارزش مرد و زن است و میتوان برای ثبت آنها از اعداد صفر و یا یک اعداد دیگر استفاده کرد.
کولینجر متغیر دو ارزشی را به دو قسمت کرده و اشاره میکند برخی از این متغیرها دو بخشی واقعی هستند مانند مرد و زن مرگ و حیات شهری و روستایی که حضور یا عدم حضور ویژگی موجب تقسیم بندی آن میشود و برخی از آنها ممکن است دو بخشی ساختگی باشند. متغیر چند ارزشی متغیری است که بیش از دو عدد یا دو ارزش به آن اختصاص داده می شود، مانند سطح تحصیلی و هوش که دارای درجه های مختلفی است و به هر یک از درجه ها میتوان عدد یا ارزش معینی اختصاص داد.
متغیر تعدیل کننده
اصطلاح متغیر تعدیل کننده برای توصیف نوع به خصوص از متغیر مستقل به کار می رود. در حقیقت یک متغیر ثانوی است که اثر آن را در رابطه با متغیر مستقل اولیه و متغیر وابسته ملاحظه میکنیم به عبارت دیگر متغیر تعدیل کننده به منظور توصیف متغیر مستقل معینی به کار برده میشود. متغیر تعدیل کننده عاملی است که توسط پژوهشگر، انتخاب، اندازه گیری یا دستکاری میشود تا مشخص شود که تغییر آن موجب تغییر همبستگی بین متغیر مستقل و پدیده مشاهده شده میشود یا خیر
۱. همانجا .
اگر پژوهشگر بخواهد رابطه بین متغیر مستقل X و متغیر مورد مشاهده ۷ را مطالعه کند اما مشکوک به این باشد که ماهیت رابطه بین X و ۷ به وسیله متغیر سومی مانند ۲ تغییر می کند. در این صورت در تجزیه و تحلیل خود میتواند متغیر ۲ را به عنوان یک متغیر تعدیل کننده به حساب آورد. برای مثال در آزمون این فرضیه که همبستگی بین هوش و معدل دانشگاهی در نزد دانشجویان پسر بیشتر از دانشجویان دختر است. هوش یا معدل دانشگاهی متغیر مستقل و دیگر وابسته است و جنس متغیر تعدیل کننده است.
مثال دیگر
میزان خلاقیت مدیران متخصص در رشته مدیریت بستگی به نوع نظام آموزشی متمرکز یا غیر متمرکز دارد.
متغیر مستقل نظام آموزشی متمرکز در مقابل نظام آموزشی غیر متمرکز.
متغیر وابسته میزان خلاقیت مدیران
متغیر تعدیل کننده مدیران متخصص مدیریت در برابر مدیران بدون تخصص مدیریت
متغیر کنترل
همه متغیرهای مربوط به یک موقعیت پژوهشی را نمیتوان همزمان مطالعه کرد. باید اثر برخی از آنها را خنثی کرد تا اطمینان حاصل شود که اثر تعدیل کننده ها در رابطه بین متغیرهای مستقل و وابسته از بین برود به متغیرهایی که اثر آنها باید خنثی یا کنترل شود. متغیرهای کنترل گفته میشود این متغیرها توسط آزمایشگر کنترل میشود تا هرگونه اثر احتمالی آنها در پدیده مورد مشاهده حذف یا خنثی گردد. تفاوت این گونه متغیرها با متغیرهای تعدیل کننده در این است که آثار متغیرهای کنترل از میان می رود در حالی که آثار متغیرهای تعدیل کننده مورد مطالعه قرار میگیرد البته برخی از متغیرهای خصیصه ای گاه به عنوان کنترل و گاه به عنوان تعدیل کننده در نظر گرفته میشود مثلاً از متغیرهای جنسیت هوش و موقعیت اجتماعی – اقتصادی میتوان به هر دو صورت کنترل و تعدیل کننده استفاده کرد اما میزان صدا در حین آزمایش ترتیب اجرای کار یا وظیفه ای که آزمودنی باید انجام شود و محتوای این کار یا وظیفه متغیرهای مربوط به موقعیت پژوهشی است که باید به وسیله آزمایشگر، کنترل شود. به گونه کلی پژوهشگر در موقع تدوین طرح تجربی خود باید تصمیم
بگیرد که کدام متغیرها را مطالعه و کدام یک را کنترل کند. مثلاً در مورد فرضیه زیرا پژوهشگر احتمالاً عامل سن» را به عنوان متغیر کنترل در نظر میگیرد.
فرضیه همبستگی بین رشد جسمانی و بلوغ اجتماعی در گروه پسرها مثبت است. در حالی که بین این دو نوع متغیر در گروه دختران همان سن هیچ گونه رابطه ای وجود ندارد، باید توجه داشت که «جنسیت» در اینجا به عنوان متغیر تعدیل کننده به کار می رود.
مثال دیگر :
فرضیه پیشرفت تحصیلی دانشجویانی که والدین آنها از وضع مالی خوبی برخوردارند بیشتر از پیشرفت تحصیلی دانشجویانی است که والدین آنها از وضع مالی خوبی برخوردار نیستند.
متغیر مستقل وضع مالی
متغیر وابسته پیشرفت تحصیلی
متغیر کنترل هوش
لازم به یادآوری است که در بیان فرضیه ها الزاماً اشاره ای به متغیرهای کنترل نمی شود.
در مورد مسأله پژوهشی چون بررسی میزان حقوق و دستمزد کارکنان و آثار آن بر کار آئی آنان در اینجا متغیر وابسته کارآئی کارکنان میباشد و متغیر مستقل میزان حقوق و دستمزد کارکنان میباشد همچنین در اینجا سایر متغیرهای مستقل مانند شرایط کار، مسائل رفاهی نحوه مدیریت انگیزه تخصص و غیره میتواند در رابطه با متغیر وابسته که کارآئی کارکنان است مورد مطالعه قرار گیرد و یا در مثال یاد شده بررسی افزایش تولید نفت اوپک و تأثیر آن بر قیمت نفت متغیر وابسته قیمت نفت است و متغیر مستقل افزایش تولید نفت اوپک که در اینجا نیز سایر متغیرهای مستقل مثل جایگزینی سایر انرژی سرمایه گذاری خارج از اوپک صرفه جوئی، ذخیره سازی، عدم همبستگی بین اعضاء اوپک نقش قدرتهای بزرگ و غیره نیز می تواند در رابطه با متغیر وابسته که قیمت نفت است مورد مطالعه قرار گیرد و یا در رابطه با مسأله پژوهشی مثل بررسی میزان مشارکت مردم و ارتباط آن با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی
در مثال فوق متغیر وابسته فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و متغیر مستقل میزان مشارکت مردم میباشد در اینجا متغیرهای مستقل دیگری که میتواند در رابطه با متغیر وابسته مورد مطالعه قرار گیرد عبارتند از :
حزب انحصارگر کمونیست کاهش تولیدات کشاورزی کاهش تولیدات صنعتی بدهی ها بحران توزیع، بحران هویت بحران مشروعیت بحران یکپارچگی و غیره
متغیرهای مزاحم و ناخواسته یا مداخله گر
متغیرهای مزاحم و ناخواسته به آن دست از متغیرهایی اطلاق می شود که غیر از متغیرهای مستقل و وابسته بوده و یا مورد نظر پژوهشگر نمیباشد و یا محقق از کنترل آنها عاجز است ولی بر نتیجه پژوهش تأثیر دارد لذا برای این که محقق بتواند فرض پژوهش خود را بطور معتبری آزمون کند و یا پاسخهای قابل اطمینان برای سئوالات پژوهش فراهم نماید. لازم است این متغیرها را تا حد امکان کنترل کند و یا حداقل به شناسائی آنها مبادرت کند.
باید توجه داشت که برخی از متغیرهای مزاحم قابل کنترل نیست ولی آنها را باید شناسائی نمود و در قسمت محدودیتهای تحقیق ذکر کرد.
متغیر مداخله گر اصطلاحی است که به منظور توجیه و تبیین فرآیندهایی ذهنی و درونی که مستقیماً مشاهده پذیر نیست اما رفتار را به موقع خود تبیین میکند، خلق شده است. اما متغیرهای مستقل وابسته تعدیل کننده و کنترل که مورد بحث قرار گرفتند، عینی و واقعی هستند. پژوهشگر هر یک از متغیرهای مستقل وابسته تعدیل کننده و کنترل را می تواند مشاهده اندازه گیری و دستکاری کند تا تأثیر آنها را بر متغیر وابسته مورد بررسی قرار دهد. متغیر مزاحم به متغیری گفته میشود که به صورت فرضی بر پدیده مشاهده شده تأثیر
می گذارد ولی قابل مشاهده اندازه گیری و دستکاری نیست و تأثیر آن بایستی از طریق تأثیر متغیرهای مستقل و تعدیل کننده و بر رویدادهای قابل مشاهده مشخص شود. تاکمن (۱۹۷۸) متغیرهای مزاحم به آن دست از متغیرهایی اطلاق میشود که غیر از متغیرهای مستقل و وابسته بوده و یا مورد نظر پژوهشگر نمیباشد و با محقق از کنترل آنها عاجز است ولی بر نتیجه پژوهش تأثیر دارد لذا برای اینکه محقق بتواند فرض پژوهش خود را بطور معتبری آزمون کند و یا پاسخهای قابل اطمینان برای سئوالات پژوهش فراهم نماید، لازم است این متغیرها را تا حد امکان کنترل کند و یا حداقل به شناسائی آنها مبادرت نماید.
باید توجه داشت که برخی از متغیرهای ناخواسته قابل کنترل نیست ولی آنها را باید شناسائی نمود و در قسمت محدودیتهای پژوهش ذکر کرد.
مثلاً خصومت از نوعی رفتار پرخاشگرانه یا یک سری اعمال که خصمانه فرض میشود استنباط میشود یادگیری از طریق فزونی در نمره های یک تست پیشرفت و «اضطراب» از طریق نمره های یک تست «اضطراب از واکنشهای پوستی از ضربان قلب و نظایر اینها استنباط میگردد و یا اینکه پژوهشگر آثار انواع گوناگون انگیزه را مطالعه کند. باید بداند که «انگیزه» یک متغیر مداخله گر یعنی سازه ای است که به وسیله بشر و به منظور تبیین رفتار برانگیخته شده فرضی اختراع گردیده باید بداند که واقعیت این متغیر فقط یک واقعیت موضوعه است. او فقط بر پایه مشاهده رفتار یک نوجوان میتواند داوری کند که این نوجوان برانگیخته می شود یا نمیشود با این وجود به منظور مطالعه «انگیزش باید آن را اندازه بگیرد در حالی که میداند مستقیماً اندازه پذیر نیست زیرا انگیزش متغیری است که فقط در ذهن وجود دارد یعنی یک متغیر مداخله گر یا یک وجود مشاهده نا پذیر است.
برای تشخیص متغیر مداخله گر اغلب میتوان فرضیه مورد مطالعه را بررسی و این پرسش را مطرح کرد که چه عاملی موجب میشود که نتیجه پیش بینی شده به دست آید؟ برای مثال فرض کنید پژوهشگری مایل است تدریس از طریق تلویزیون مدار بسته در کلاس را با تدریس از طریق سخنرانی مقایسه کند متغیر مستقل این مطالعه را چگونگی ارائه درس و متغیر وابسته آن را اندازه یا نشانگری از میان یادگیری شاگردان تشکیل میدهد. این پژوهشگر از خود می پرسد چه چیز موجب میشود که یکی از این دو روش مؤثرتر از روش دیگر باشد در حقیقت از خود می پرسد که متغیر مداخله گر کدام است؟ پاسخ احتمالی «میزان توجه» است به این دلیل میگوئیم احتمالی که متغیرهای مداخله گر مشاهده پذیر اندازه پذیر نیست.
در تدریس از طریق تلویزیون مدار بسته بر خلاف تدریس به شیوه سخنرانی این احتمال وجود دارد که توجه یادگیرنده بیشتر به سوی درس جلب شود.
پژوهشگر به منظور توصیف گزاره عملیاتی متغیرهای خود از اصطلاحات مستقل وابسته، تعدیل کننده و کنترل استفاده میکند متغیر مستقل متغیری است فعال که پژوهشگر سعی میکند با دستکاری آن اثر آن را در متغیر دیگری متغیر وابسته ملاحظه کند. این متغیر گاه به شکل کاربندی تجربی در برابر عدم و گاه به شکل مقایسه چند نوع کاربندی، ظاهر می شود. متغیر وابسته متغیری است که تحت دستکاری متغیر مستقل قرار میگیرد، مشاهده و اندازه گیری میشود. آثار برخی از متغیرهای خصیصه ای مطالعه میشود متغیرهای تعدیل
کننده و آثار برخی از آنها حذف یا خنثی میگردد متغیرهای کنترل). اما متغیر مداخله گر همواره به متغیری مفهومی یعنی سازه ای که تحت تأثیر متغیر مستقل، تعدیل کننده و کنترل قرار گرفته به نوبه خود در متغیر وابسته اثر میگذارد، ارتباط پیدا میکند.
معلولها ج
رابطه ها
علتها
متغیرهای مستقل
متغیرهای مداخله گر (متغیرهای تعدیل کننده متغیرهای وابسته ح
متغیرهای کنترل
متغیرهای مستقل تعدیل کننده و کنترل نشان دهنده علتها یا دروندادهاست. از بیان سه متغیر، فقط متغیرهای مستقل و تعدیل کننده مورد مطالعه قرار میگیرد و متغیرهای کنترل حذف یا خنثی میشود. متغیرهای وابسته نشان دهنده معلولها یا بروندادهاست و متغیرهای مداخله گر سازه ها با مفاهیم مجردی است که بین علتها و معلولهایی که به گونه عملیاتی بیان می شود، مداخله میکند. ۲
برای مثال
فرضیه هرگاه دانشجویان با محتوای درس آشنایی قبلی داشته باشند، دادن جزوه های مفصل حل مسائل و بازخورد سریع در مورد میزان موفقیت آنها تأثیر بسیار در فراگیری آنها دارد و اما به شاگردانی که با محتوای درس آشنایی قبلی دارند کافی است یک خلاصه داده شود. متغیر مستقل میزان تقویت آموزشی با دو سطح است. سطح بالای تقویت شامل جزوه های مفصل حل مسائل و بازخورد سریع به شاگرد است. در سطح پایین شاگرد فقط خلاصه درس را میخواند
متغیر تعدیل کننده آشنایی قبلی شاگرد با محتوای درس است. این آشنایی از طریق اجرای یک پیش تست ارزشیابی میشود و شاگردان به دو گروه با آشنایی کم و یا آشنایی زیاد تقسیم می شوند.
متغیرهای کنترل سن و جنسیت شاگرد است.
متغیر مداخله گر: احتمالاً میزان توجه به علاقه شاگرد است، بدین معنی که ذکر جزئیات بیشتر و تدریس کندتر شاگردانی را که آشنایی بیشتری با محتوا دارند خسته میکند. از سوی دیگر این احتمال هست که تمرین در گروهی که میزان تقویت آن در سطح بالاست به
۱. همان کتاب، ص ۱۳۲
همان کتاب ، ص ۱۳۳
عنوان متغیر مداخله گر عمل کند زیرا این امر یادگیری موادی را که با آن آشنا هستند آسان می سازد.
متغیر وابسته سطح نهایی پیشرفت است که از طریق پس تست اندازه گیری می شود.
تبدیل مفاهیم به شاخصها
برای تبدیل قضایای مورد نظر در مطالعه به متغیرهای قابل اندازه گیری ابتدا بایست مفاهیم را تعریف کرده و سپس شاخصهای مربوط به هر مفهوم را تعیین کرد. تعریف مفاهیم یکی از اشکال تبدیل مفاهیم کیفی به متغیرهاست در تعریف مفاهیم می بایست به قابلیت دسترسی و اندازه گیری متغیرهایی که معادل با آنها بکار میروند توجه داشت. به طور مثال در تعاریف بیکاری یا امپریالیسم میتوان از تعاریف قانونی با تعاریف صاحب نظران مختلف و یا تلفیقی از آنها استفاده کرد ولی در هر صورت باید مفهوم بیکاری با امپریالیسم را در یک مطالعه اجتماعی به متغیرهایی تبدیل کرد که بتوان آنها را اندازه گرفت. تعریف مفاهیم و رسیده به شاخص از نظر لاز اسفلد دارای چهار مرحله است :
۱- مشخص نمودن و معرفی مفهوم مورد نظر یکی از مشکلات مهم محقق در مرحله تبدیل مفاهیم عبارت است از معرفی یا برداشت مفهوم بصورتی که در ذهن او ترسیم شده است. محقق ممکن است تصویر خود از مفهوم را یا از طریق مطالعه نظر دیگران و یا از طریق انجام مطالعات مقدماتی کسب کرده باشد ولی در هر صورت لازم است مراد خود از آن مفهوم با ذکر مشخصاتی روشن کند. بطور مثال اگر مدیریت در یک کارخانه را در نظر بگیریم، باید تصور کلی از مدیریت روشن شود عامل مدیریت زمانی تجلی پیدا میکند که دو کارخانه مشابه با شرایطی طبیعی و اقتصادی مشابه به طور متفاوت اداره شوند، مفهوم اداره یا فعالیت کارخانه میتواند از طریق تولید بیشتر تولید با کیفیت بالاتر تولید بیشتر با کاهش ضایعات بهرهوری و شایستگی بیشتر و غیره مشخص شود که هر یک مفهوم یا متغیری را تشکیل می دهند و چگونگی اندازه گیری آنها مطرح میشود به عبارت دیگر آیا منظور از مدیریت بهره وری خوب یا شایستگی خوب و یا تولید با کیفیت بالاتر است؟ و یا اینکه آیا منظور از امپریالیسم سلطه و غارتگری تسلط ،فرهنگی، سیاسی اقتصادی و یا کشور گشائی و غیره است؟
مثال دیگر فرض کنیم واژه یا مفهوم انسجام گروهی درون اوپک با اجتماعی را مطرح و قصد معرفی اجمالی این مفهوم وجود دارد. ابتدا باید روشن کنیم مراد و برداشت ما از انسجام کدام است. آیا اگر اعضاء یک گروه در تصمیم گیری نقش خود را ایفا نمایند آن گروه منسجم است؟ و یا اگر اعضاء عملکرد مشترکی داشته باشند گروه دارای انسجام بیشتری است یا گروهی دارای انسجام است که اعضایش دارای روابط شخصی مستمر باشند و یا گروهی دارای انسجام است که اعضای آن سازگاری بیشتری داشته باشند؟ یا اعضای گروهی دارای انسجام است که اعضایش کمترین برخورد و تصادم را داشته باشند. خلاصه به چه گروهی میگویند منسجم و تصور ما از منسجم بودن باید روشن شود زیرا هر کدام مفهوم یا متغیری را تشکیل میدهند و پس از تشریح ویژگیهای مزبور، موضوع مطرح شده ابزار و چگونگی اندازه گیری آنها مطرح می شود.
-۲ دقیق تر کردن مفهوم و اصطلاح این مرحله شامل تجزیه اجزاء یا عناصر متشکله مفهوم مورد نظر است هر مفهوم دارای ابعاد است یا اینکه از جنبه های مختلفی میتوان آنرا مورد بررسی قرار داد.
فرض کنیم موضوع یا مفهوم مورد نظر کارآئی گروهی از کارمندان یا کارگران شاغل در کارخانه ای است. کارآیی در شروع کار گنگ و مبهم است یک کارآئی خوب و مورد رضایت کدام است؟ کارآئی از لحاظ کمی مورد نظر است یعنی تولید بیشتر بدون توجه به کیفیت آن؟ یا تولید بیشتر حتی اگر با ضایعات زیادی همراه باشد؟ یا بازده مطلوب و مورد رضایت تولید بالا، با کیفیت بالا و با ضایعات کم در یک زمان معین است؟ بدین ترتیب ملاحظه میشود مفهوم کارآئی از ابعاد مختلفی مثل کمی کیفی ضایعات تولید بیشتر و غیره میتواند مطرح باشد. به عبارت دیگر سرعت در کار، کیفیت تولید مراقبت از وسایل و ماشینها پایین بودن ضایعات مواد اولیه و غیره اجزاء مفهوم کارآئی یا ابعاد مختلف آن محسوب می شوند. مثلاً در مفهوم مدیریت چندین جنبه آن مطرح است از جمله عدم وجود نفاق یا اختلاف بین کارمندان و کارگران رابطه مطلوب مبتنی بر سلسله مراتب بین آنها، نرمش یا انعطاف پذیری اقتدار مدیریت سیاست عقلانی مدیریت و غیره در جهت توجیه بیشتر به مثال دیگری توجه فرمائید :
فرض کنیم موضوع یا مفهوم مورد نظر نظم اجتماعی کارمندان و یا کارگران است. در شروع به
کار این مفهوم مبهم و گنگ است. مفهوم نظم اجتماعی بر مبنای کدام یک از تعاریف صاحب نظران مطرح است؟ منظور از نظم اجتماعی سر وقت و بموقع حاضر شدن و منظم بودن کارکنان است؟ و یا منظور از نظم اجتماعی بازدهی کارکنان و کارمندان مطرح است؟ نظم اجتماعی مورد نظر منزه و پاک بودن متعهد بودن یا از زیر کار شانه خالی نکردن است و غیره بنابراین در مفهوم نظم اجتماعی جنبه های مختلف آن قابل شمارش است.
انتخاب شاخصهای مناسب ابتدا لازم است درباره معنای واژه شاخص توضیحی داده شود. درباره مفهوم مزبور ویلیام جیمز در کتاب «معنای حقیقت» می نویسد: «وقتی گفته می شود فلانی محتاط است. قصد این است که برخی از رفتارهای احتیاط آمیز به فرد مورد نظر نسبت داده شود فرد مزبور شخص محتاط با بیمه سر و کار خوبی دارد و به آن معتقد است. همه تخم مرغهای خود را در یک خورجین قرار نمیدهد قبول خطر نمی کند بدون مطالعه کافی کاری انجام نمیدهد واژه احتیاط به این ترتیب شیوه عمل است شخص تمام یا برخی از ملاحظات فوق را مرعی میدارد و در نظام روانی و رفتاری وی ویژگیهائی شخص محتاط از یک محیط اجتماعی به محیط دیگر ممکن است متفاوت باشد و برداشت ها نیز مختلف میباشد. بطور مثال اگر شخصی در خیابانهای پر تردد تهران سعی کند با طی مسافتی برای عبور از خیابان از محل خط کشی عابر پیاده و یا پلهای هوائی عبور کند و یا در خیابان آهسته رانندگی نماید و کمربندهای محافظ اتومبیل خود را ببندد او را شخصی محتاط دانسته و حتی گاهی ممکن است رفتار او را نا به هنجار نیز توصیف کنند. در حالیکه انجام چنین رفتارهایی در یک شهر اروپائی چنان عادی است که به فردی که از محل خط کشی عبور کند و با کمربند ایمنی اتومبیل خود را ببندد محتاط اطلاق نمیشود برای مثال وقتی میگوئیم فلان سیاستمدار محافظه کار است، منظور ما از محافظه کاری سیاستمدار چیست؟ آیا او تمام اقدامات و برنامه ها را منطبق با قانون عمل میکند؟ آیا او با حفظ اصول میخواهد اصلاحات را بوجود آورد؟ آیا او با روشهای انقلابی مخالف است؟ آیا او در تصمیم گیری ها محتاط است؟
شیوه جیمز در تعیین شاخصها این است که از یک مفهوم یا تصویر ناروشن ذهنی به مجموعه شاخصهایی برسد که مستقیماً از زندگی روزمره ناشی شده و تجربیاتی است مبتنی بر واقعیتهای جامعه مورد بررسی به این ترتیب به علائم و نشانه هایی که در رفتار و کنش فرد با افراد مبین مفهوم مورد نظر است شاخص اطلاق میشود و تهیه شاخصها هم نیاز به دانش
نظری دارد و هم به تجربه و مطالعه محتاج است.
لازم به توضیح است که در مواردی محقق ممکن است چارچوب نظری خود را از ابتدا بر پایه شاخصهائی بنا نهاده باشد. یعنی بجای مفاهیم کلی محدوده نظری مطالعه خود را بسیار جزئی، مشخص و معین انتخاب کرده باشد. بطور مثال اگر در طرح موضوع و چارچوب مطالعه بررسی عوامل مؤثر در افت تحصیلی و یا بررسی عوامل مؤثر در کاهش قدرت اوپک یا بررسی عوامل موثر به تعیین سیاست خارجی و یا بررسی عوامل موثر به کارآئی مورد نظر باشد، بدیهی است بحث راجع به مفهوم افت تحصیلی کاهش قدرت اوپک، تعیین سیاست خارجی و یا کارآیی به شرحی که گذشت و از ابعاد مختلف مطرح میشود و سپس به تعیین شاخصهای مربوط اقدام می گردد.
بطور خلاصه تعریف مفاهیم در واقع مشخصات اصلی مفهوم را به طور نظری مشخص میکند و قالبی ارائه می دهد که به وسیله آن حدود و ثغور یا به عبارتی سطح پوشش مفهوم را معین می سازد.
تعریف در اصطلاح روش شناسی یعنی مشخص نمودن معنی و فضای یک مفهوم به وسیله صفات مشخص که در مصادیق آن مفهوم مشهود است.
تعریف باید تمام صفات مفهوم مورد نظر و همچنین مانع تداخل صفات آن مفهوم با صفات مفاهیم دیگر باشد.
بعنوان مثال:
فرضیه
عبور از بحران توزیع نقش بسیار مؤثری در گسترش دموکراسی دارد. در اینجا دو مفهوم داریم ۱ – بحران توزیع
۲ – دموکراسی
این دو مفهوم را باید بصورت نظری تعریف نمائیم.
بحران توزیع منظور از بحران توزیع توزیع منطقی قدرت و توزیع عادلانه ثروت میباشد.
دموکراسی منظور از دموکراسی مشارکت آزاد در انتخابات آزادی احزاب آزادی اجتماعات آزادی مطبوعات و حکومت قانون میباشد. و در مرحله بعدی ؛
توزیع منطقی قدرت توزیع عادلانه ثروت با استفاده از شاخصها عملیاتی شود.
همچنین مشارکت آزاد در انتخابات احزاب آزادی ،اجتماعات آزادی مطبوعات و حکومت
۱. همان کتاب، ص ۸۳
قانون نیز با استفاده از شاخص ها عملیاتی انجام و منظور پژوهشگر مشخص شود.
مثال دیگر
فرضیه :
هر چه قدرت او یک بیشتر باشد توسعه اقتصادی کشورهای عضو اوپک بیشتر خواهد بود.
در اینجا دو مفهوم داریم یکی قدرت اوپک و دیگری توسعه اقتصادی این دو مفهوم را باید تعریف نظری (معرف) نمائیم.
قدرت اوپک منظور از قدرت اوپک در آمد اوپک (سرمایه) مواد خام (نفت و گاز) می باشد. توسعه اقتصادی در اینجا منظور درآمد سرانه کشورهای عضو اوپک و تراز مثبت بازرگانی این کشور میباشد.
متغیرها
شاخص ها
درآمد او یک :
درصد درآمد در سالهای مورد مطالعه
مواد خام (نفت و گاز)
درصد ذخایر نفت و گاز کشورهای عضو
درصد درآمد سرانه کشورهای عضو
درآمد سرانه
تراز مثبت بازرگانی :
درصد صادرات کشورهای عضو و .
بنابراین یکی از مسئولیتهای محقق تعریف مفاهیم و تعریف کلیه متغیرهایی است که در فرضیه تحقیق آمده است و هدف از تعریف عملیاتی متغیرها این است که خود محقق بخوبی آنها را درک کرده و در به کار بردن آنها در کلیه مراحل تحقیق سازگاری و ثبات داشته باشد و همچنین چگونگی اندازه گیری مشخص شده باشد و منظور محقق را از آن متغیر یا متغیرها بخوبی درک کنند.
تعریف عملیاتی
اندازه گیری ارزش متغیرهای اجتماعی و جمع آوری اطلاعات اولیه برای آنها مستلزم وجود تعاریف عملیاتی این متغیرهاست و محقق باید قبل از شروع تحقیق به تدوین این نوع تعاریف بپردازد.
به منظور آنکه رابطه ای که در فرضیه بیان شده است آزمون پذیر باشد، یعنی بتوان آن را از طریق مشاهده و آزمایش آزمود لازم است متغیرهای مورد مطالعه از شکل انتزاعی و مفهومی خارج و به شکل عملی تعریف شود. در این مرحله از فعالیت پژوهشی است که پژوهشگر از سطح مفهومی به سطح عملیاتی مشاهده – آزمایش دست می یابد به بیان دیگر، پژوهشگر متغیرهای مورد مطالعه خود را به صورت عملی تعریف میکند و برای دستکاری و کنترل و بررسی آماده می سازد.
تعریف عملی یک متغیر عبارتست از مشخص ساختن و تعریف نمودن آن متغیر و تعیین عملیات و معیارها و ملاکهای تجربی برای اندازه گیری و سنجش آن
تعریف عملی، مجموعه روشهای توصیف کننده فعالیتهائی است که انجام آنها به گونه تجربی وجود یا میزان وجود پدیده ای را که یک مفهوم معرف آن است محقق می سازد چنین تعاریفی معانی مفاهیم را لمس پذیر میکند و روشهای اندازه گیری که ملاکهائی را برای کاربرد تجربی مفاهیم بدست میدهد بنابراین تعاریف عملی سطح مفهومی – نظری را با سطح تجربی مشاهده پیوند میزند و پژوهشگر را قادر میسازد که با استفاده از داده های اولیه ای که همواره به صورت واقعیتهای مشاهده پذیر در اختیار اوست پژوهش را اجرا کند. این گونه تعاریف میگوید برای آنکه پدیده مورد تعریف را در دامنه تجربه پژوهشگر قرار دهی باید چه انجام دهی و چه چیز را مشاهده کنی بدین ترتیب معنای یک مفهوم به گونه کامل و جامع از طریق تعریف عملی آن مشخص میشود هر پژوهشگر صرفنظر از سادگی یا پیچیدگی تعاریف مفهومی که در مطالعه خود بکار میبرد سرانجام برای تبدیل و تعریف عملیاتی آن به رویدادهای مشاهده پذیر باید راهی پیشنهاد کند تا پژوهش قابل اجرا و عملی گردد. در این وضعیت میتوانیم یک واژه یا اصطلاح را به گونه ای تعریف کنیم که نشان دهیم بیانگر چه اعمال یا رفتارهایی است و دلالت بر چه نوع اعمال و رفتار دارد بعنوان مثال مفاهیم قدرت و با مشروعیت را نمی توان خود به خود مطالعه کرد زیرا این گونه مفاهیم در عالم واقع به صورت رویدادهای مشهود وجود ندارد بنابراین پژوهشگر باید اعمال یا فرآیندهائی را در نظر بگیرد که درباره آن بتوان یک رشته اطلاعات گردآوری کرد و شخص پژوهشگر نیز بتواند داده های حاصل را به عنوان معرف مفهوم مورد نظر خود بپذیرد. مفهوم هوش را در نظر بگیرید. تعریف هوش بر پایه این روش مستلزم آن است که مشخص کنیم چه رفتارهایی نشانگر عمل
هوشمندانه و چه رفتارهایی نشانگر عمل غیر هوشمندانه است. یک تعریف عملی برای هوش می تواند نمره های یک تست هوشی باشد که بر پایه دستورالعمل خاصی اجرا می شود. نتایج این تست پاسخهای مشاهده پذیر آزمودنیها با خلاصه ای از آن خواهد بود.
بنابراین یک تعریف عملی اساساً نشان میدهد که پدیده معینی وجود دارد و دقیقاً مشخص می کند که آن پدیده چگونه اندازه گیری میشود یعنی تعریف عملی یک مفهوم بیانگر عملیات لازم برای تولید آن پدیده است. وقتی روش ثبت ضبط و اندازه گیری یک پدیده مشخص شود.
گفته می شود که آن پدیده از لحاظ عملیاتی تعریف نشده است بنابراین یک پدیده وقتی بصورت عملیاتی تعریف شود این امر برای علم بسیار مهم است. چون یک مفهوم را به گونه عملیاتی تعریف میکنیم تعریف آن اعمالی را که به گونه عینی بیان میشود و در جهت تولید آن به کار میرود در بر میگیرد و دیگران نیز میتوانند از طریق تکرار همان عملیات آن پدیده را تولید کنند بنابراین اساس عملیاتی کردن یک پدیده را ویژگیهای مشاهده پذیر آن پدیده تشکیل میدهد و برای تعریف عملی یک پدیده اصطلاح مشاهده پذیر، حائز اهمیت است.
متغیرهایی مانند بوروکراسی دیکتاتوری دموکراسی مدیریت اضطراب، همگرائی و توسعه یافتگی که نزد افراد مختلف دارای تعاریف متفاوت است؛ بایستی با توجه به شیوه ای که مورد اندازه گیری قرار میگیرند – این عمل با عنایت به هدف تحقیق انجام میشود . تعریف و مشخص شوند چنین تعریفی را عملیاتی یا کاربردی مینامند. بنابراین تعاریف کاربردی به تعاریفی گفته میشوند که از طریق آن فعالیتهای لازم و اساسی برای اندازه گیری یک متغیر معین و مشخص میشود. به عبارت دیگر در یک تعریف کاربردی پژوهشگر مجموعه فعالیتهایی را که برای اندازه گیری و یا دستکاری متغیری انجام می دهد مشخص می سازد.
کر لینجر» میگوید تعریف عملیاتی به تعریفی اطلاق میشود که از طریق آن شیوه اندازه گیری متغیر معلوم و مشخص میشود. به عنوان مثال موفقیت تحصیلی را می توان از معدل نمره ها یا با استفاده از آزمونهای استاندارد شده تعریف کرد «عبدالهی» میگوید تعریف عملی یعنی برقرار ساختن ارتباط بین مفهوم و مصداق آن در واقعیت و دنیای عینی به عبارت دیگر در
تعریف عملی مفاهیم عام و کلی و انتزاعی و صفات نظری مورد توجه در آن به مصادیق خاص با جزئی و انضمامی تبدیل میشوند.
تعریف نظری مبین برداشت محقق از مفهوم است و بنابراین راه را برای تعریف عملی یعنی مراجعه به مصادیق آن مفهوم هموار میسازد بنابراین در تعریف نظری محقق باید کلیه صفات مورد توجه در مفهوم را ذکر کند تا در جریان تعریف عملی دچار مشکل نشود.
مثال در فرضیه ذیل :
پایگاه اجتماعی بالای والدین دانشجویان علت پیشرفت تحصیلی آنان میباشد.
ما در اینجا با دو مفهوم یکی پایگاه اجتماعی و دیگری پیشرفت دانشجویان سر و کار داریم ابتدا ما آنها را باید به صورت نظری به شرح زیر تعریف نمائیم
پایگاه اجتماعی موقعیتی است که فرد بر حسب تحصیل شغل و درآمد خود در جامعه بدست می آورد و منظور از پیشرفت تحصیلی بالا بودن معدل خوب عالی نام نویسی مرتب دانشجو در دانشگاه است.
بنابراین دو تعریف نظری راه را برای تعریف علمی یعنی مراجعه به مصادیق آن مفهوم هموار می سازد.
تعریف عملی محقق را از مفهوم به مصداق میرساند و دستور العمل اندازه گیری صفات اصلی مورد نظر در مفهوم را برای محقق روشن میسازد. بنابراین در تعریف مفاهیم محقق باید دو نکته اساسی را مورد توجه قرار دهد.
۱ – سعی کند تعریف نظری او جامع صفات مفهوم و مانع تداخل آن صفات با صفات مفاهیم دیگر باشد.
۲- در تعریف عملی او باید همان صفاتی را اندازه گیری نماید که در تعریف نظری گنجانیده چون در غیر این صورت او در عمل با چیز دیگری غیر از آنکه نظر و مراد او بوده است سر و کار پیدا خواهد کرد و بنابراین اندازه گیری او فاقد اعتبار خواهد بود. ۱
مثال در مفهومی که در فرضیه فوق الذکر به صورت نظری تعریف کرده ایم اکنون با پیروی از تعاریف نظری خود میتوانیم آنها را به شرح زیر به طور عملی تعریف و قابل اندازه گیری نمائیم.
مفاهیم
معرفها
مقولات مورد نظر در هر معرف
میزان تحصیلات – ۱ – بیسواد تحصیلات قدیمی -۲- سیکل ۳- دیپلم ۴- لیسانس
پایگاه اجتماعی مرتبه شغلی
۱ – بیکار
۲ – فروشندگان
– اداری
— خدماتی ۵ آموزشی
عملیاتی
میزان درآمد ← ۱ –
۰ تا ۲،۱۰٫۰۰۰
– ۱۰٫۰۰۰ – ۳۲۰٫۰۰۰-
٢٠٫٠-٣٠٫٠٠٠
معدل تحصیلی -۱- صفر تا ۱۰ ۲-۱۰-۳۰۱۴ – ۱۴-۱۷،
۴ – ۱۷-۲۰
معرفها
پیشرفت تحصیلی
نحوه ارتقاء – قبولی با تجدید – قبولی بدون تجدید
نحوه حضور
۱ ثبت نام کرده ۲
ثبت نام نکرده
بطور کل و بعنوان مثال هنگامی که مفهومی انتزاعی را در نظر داریم باید راهی بیابیم تا منظور خود را از مفهوم به شکلی دقیقتر بازگوئیم سپس باید این تعریف را به شکل پرسشی تا حد ممکن بی ابهام مطرح کنیم.
مسأله در اینجا انتخابی هوشیارانه و در عین حال دلخواه از میان مفاهیم متعدد و دارای اختلاف جزئی است مثلاً؛ هنگامی که متغیر پایگاه اجتماعی را به کار میبریم چه چیز را در نظر داریم میزان درآمد پیشه او یا مفهوم ذهنی مورد نظر وی درباره وابستگی طبقه ای اجتماعی هر یک از این عوامل یکی از مولفه های پایگاه اجتماعی است، ولی مفهوم هر یک تا اندازه ای با دیگری تفاوت دارد و باید به گونه ای متفاوت اندازه گیری شود. درآمد خانواده شما چقدر است؟ شغل شما چیست؟ خود را عضو طبقه کارگر و یا کارمند می دانید یا طبقه متوسط یا طبقه فرادست؟ به عبارت دیگر پس از آنکه به موضوع تحقیق و فرضیه دست یافتیم، باید به دقت مفهومی را که از هر عبارت در نظر داریم بررسی کنیم و باید آن تعریف دقیقتر که اجماع نظر و درک یکسانی وجود دارد به شاخصهای قابل اندازه گیری بدل سازیم. در واقع ما در جستجوی جزئی ترین طبقه بندی مشترک مفاهیم هستیم پایگاه اجتماعی در نظر همه مفهوم مشترکی ندارد ولی تقریباً همه از درآمد خانواده درک یکسانی دارند. در این میان مفاهیم مورد نظر ما محدودتر میشود و اختلافات جزئی در معنا از میان میرود ولی به همین دلیل اندیشه ما بسیار دقیقتر میشود و توانایی ما در برقراری ارتباط به یاری اصطلاحات روشن و بی ابهام
بسیار افزایش می یابد. این فرآیند انتقال مفاهیم و ساده کردن آنها که آنرا عملیاتی کردن می نامیم مهمترین و تنها شیوه پژوهش معنی دار است. باید توجه داشته باشیم بعضی از متغیرها مبهم بوده و در نتیجه برای اندازه گیری و تعاریف عملی مشکلتر هستند و در این زمینه ها کمتر کار شده است؛ مثل رشته علوم سیاسی و روابط بین الملل در حالی که بعضی متغیرهای دیگر بسیار ساده است. مثلاً انداره گیری متغیر مشروعیت حاکمیت قدرت نوسازی ساختارگرایی بوروکراسی، مدیریت، تصمیم گیری، قانون گرایی سیاست خارجی خشن، واگرایی و با همگرائی به مراتب مشکلتر از اندازه گیری متغیر قد سن حقوق و دستمزد درآمد سرانه، میزان واردات میزان صادرات میباشد که البته در سالهای اخیر در این زمینه ها کارهای بسیار جالبی صورت گرفته است. اینکه گفته می شود بعضی از متغیرها برای اندازه گیری و تعاریف عملی مشکلتر است بدین لحاظ است که مثلاً مفهوم مشروعیت و یا قدرت از نظر صاحب نظران مختلف متفاوت است و هم آنکه در بسیاری زمینه ها بر روی آنها تحقیقات تجربی زیادی در گذشته انجام نگرفته است. در حالیکه متغیر سن قد حقوق درآمد را به آسانی می توان از طریق شمارش و غیره اندازه گیری نمود. از طرف دیگر بعضی از مفاهیم و معیارها مثل سال و ماه یا روز و ساعت برای همه اشخاص یکسان است.
است
بعنوان مثال، دانشجوئی فرضیه پایان نامه خود را در طرح تحقیق بصورت زیر بیان نموده
سطح بالای سواد در کشور سوئد موجب دموکراسی در آن کشور میباشد.
در اینجا با دو مفهوم سطح سواد و دموکراسی سر و کار داریم که قبل از جمع آوری اطلاعات اولیه می باید تعریف عملیاتی متغیرهایی که در فرضیه بکار رفته اند مشخص و روشن شود. برای تدوین تعریف عملیاتی از متغیر سطح سواد باید مشخص شود که منظور از این متغیر چیست و چگونه میباید آنرا اندازه گیری نمود زیرا سطح سواد هم به اطلاعات عمومی افراد جامعه و هم به درجه و میزان سواد و تحصیلات آنها مثل بی سواد، ششم (سیکل)، دیپلم کارشناسی، کارشناسی ارشد دکترا فوق دکترا اطلاق نمود و همچنین منظور از دموکراسی باید مشخص شود و چگونه می توان آنرا اندازه گیری کرد. منظور از دموکراسی، میزان مشارکت مردم در تصمیم گیری، میزان مشارکت مردم در قدرت میزان و درصد مشارکت مردم در انتخابات و یا درصد مشارکت مردم در فعالیت احزاب سیاسی و غیره میباشد.
همان طوری که توضیح داده شد مفاهیم انتزاعی نمیتوانند بطور مستقیم قابل پژوهش علمی
باشند. در حالی که تقریباً همه موضوعات پژوهش علمی مرکب از مفاهیم انتزاعی هستند و برای حل این مشکل تبدیل مفاهیم انتزاعی به مفاهیم انضمامی است. میزان مشارکت درصد مشارکت در انتخابات و یا درصد عضویت در احزاب مختلف انضمامی و قابل اندازه گیری می باشد.
پژوهشگر باید از یک مفهوم یا تصویر ناروش ذهنی انتزاعی) به مجموعه شاخص هایی برسد که مستقیماً از زندگی روزمره ناشی شده و تجربیاتی است مبتنی بر واقعیتهای جامعه مورد بررسی یعنی به مفاهیم انضامی (شاخصها)
اگر استادی بخواهد شایسته ترین و با صلاحیت ترین دانشجو را جهت اخذ مدال از داخل دانشجویان انتخاب نماید ناچار به ارزشیابی دانشجویان است. این واژه شایسته و صلاحیت مفاهیم انتزاعی است که ابتدا باید به انضمامی تبدیل و متغیرها مشخص شود و سپس تبدیل به شاخص ها نمود تا قابل اندازه گیری باشد.
این دانشجوی شایسته از ابعاد مختلف زیر میتواند مطرح شود :
۱- از بعد وضعیت تحصیلی
۲ از بعد : بهره هوشی
از بعد فعالیت گروهی
-۴- از بعد مطالعات و تتبعات
معدل دروس نظری
تعداد دروس
نمره فعالیتهای عملی و آزمایشگاهی
هوش شفاهی
هوش عملی
شرکت در مباحث کلاس
انجام فعالیتهای گروهی
تعداد مطالعات انجام شده گروهی
تعداد گزارشها و مطالعات
بدیع بودن موضوع مطالعه
۵ نظم و ترتیب
میزان مسئولیت پذیری حضور مرتب در کلاس
نام نویسی مرتب و منظم
۶- آشنائی به زبان خارجی
تعداد زبانهایی که آشنائی دارد
میزان آشنائی در ترجمه
میزان آشنائی در مکالمه
توان و قدرت تسلط به آن زبان
به این ترتیب شایستگی اخذ مدال در مجموع به شاخصهای فوق مربوط می شود. حالا با امتیاز دادن به هر یک از شاخصها میتوان آنرا مورد سنجش و اندازه گیری قرار داد.
برای مثال بعد اول را میتوان به صورت زیر مطرح کرد:
معدل دروس: ۱ – ۰ – ۲۰۱۰ – بین ۱۰-۱۴ ، ۳ – بین ۱۴ – ۱۷ ، ۴ – بین ۱۷ – ۵۲۰
برای هر مورد امتیازی در نظر میگیریم اولین مورد امتیاز ۱ و به ترتیب یکی افزوده میشود تا آخرین مورد که دارای امتیاز ۴ میباشد. سپس امتیازات هر بعد و پس از آن امتیازات همه ابعاد مشخص میشود و میتوان با مقایسه امتیازات مربوط به انتخاب دانشجوی شایسته دست زد.
پس از آنکه تعاریف علمی همه متغیرهای مورد مطالعه انجام پذیرفت باید یک متدلوژی معین یا مجموعه ای از وسایل و فنون سنجش برای هر متغیر مشخص گردد. به بیان دیگر تعاریف عملی باید به شیوه های خاص اندازه گیری تبدیل شود و پژوهشگر برای اندازه گیری حالتها یا پدیده هایی که به صورت عملی تعریف شده است از وسایل تستها و سایر ابزارهای اندازه گیری استفاده کند بدین ترتیب پژوهشگر باید همواره به اندازه گیری متغیرهای مورد مطالعه خود بیندیشد. اندازه گیری گاه آسان مثل درآمد میزان سرمایه، قد، جنسیت و غیره و گاه، مشکل، مثل صلاحیت تعهد قدرت مشروعیت ایدئولوژی کارآیی و غیره است. منظور این است که پژوهشگر تعریف عملی را به گونه ای انتخاب کند و یا تعریف عملی به گونه ای
صورت گیرد که اندازه گیری شاخصها و یا معرفهای آن متغیرها امکان اجرای آزمون فرضیه ها را فراهم کند. بدین ترتیب تعاریف عملی جزء اجتناب ناپذیر پژوهشهای علمی است که در واقع سطح تئوری فرضیه را با سطح مشاهده مربوط میسازد. پژوهش علمی بدون مشاهده وجود ندارد و انجام مشاهده بدون وجود دستور کارهای روشن و قاطع درباره آنکه چه چیز و چگونه باید مشاهده شود ناممکن است.
اندازه گیری
همان طور که توضیح داده شد جهت تحقیق نیاز به فرضیه سازی داریم و فرضیه گفتاری از ارتباط دو یا چند مفهوم و با متغیر است. اما از آنجا که مفاهیم انتزاعی هستند باید متغیرها و یا تعریف عملیاتی آنها را مشخص نمود و به چگونگی سنجش و اندازه گیری آن بپردازیم.
اندازه گیری فرآیندی است که به یقین بعد ارزش و درجه منجر میشود مثل تعیین طول کلاس، قیمت یک اتومبیل و یا درجه سرما و گرمای کلاس بنابراین اندازه گیری بیان عددی یا مقداری یک پدیده است در اندازه گیری هم ابزار اندازه گیری و هم واحد اندازه گیری مورد نیاز است. مثلاً ما هم به متر ماشین حساب حرارت سنج نیازمندیم و هم به سانتی متر و درجه برای مثال: سئوالات یک پرسشنامه نظر سنجی ابزاری است که بوسیله آن میتوان واکنش عده ای را نسبت به موضوع خاصی اندازه گرفت زیرا که برای هر اندازه گیری، وسیله اندازه گیری مخصوص به آن لازم است. فرآیند تصمیم گیری در علوم انسانی و اجتماعی به جهت کیفی بودن مشکلتر از علوم تجربی است. بعنوان مثال برای به دست آوردن وزن، قد، یا حجم دچار هیچ گونه اشکالی نمی شویم، زیرا وسایل اندازه گیری دقیق آنها در دست است اما در مورد مفاهیمی مثل رضایت هیجان خشن ستیزش و غیره و تعیین میزان درجات آن گاه مشکل و بعضی از مواقع درجه و اندازه آنرا نمی توانیم دقیقاً مشخص نمائیم.
محققان اندازه گیری را در چهار سطح اندازه گیری متمایز به شرح زیر طبقه بندی کرده اند : سطح اسمی این مقیاس ساده ترین راه طبقه بندی مقولات یک متغیر است و پائین ترین سطح روش توصیف کمی است. مقیاس اسمی به گونه متمایز از یکدیگر نشان میدهد و یا تفاوت بین اشیاء و امور با قرار دادن آنها در طبقاتی مانند طبقه بندی افراد متعلق به مذاهب مختلف در دین اسلام
مقولات
شافعی
۴- مالکی
۵- حنبلی
متغیر مذاهب
۱ – شیعه
۲ – حنفی
و افراد مختلف متعلق به مذاهب رسمی یک کشور
متغیر مذاهب
۱ – اسلام و یا قرار دادن کادر هیأت علمی دانشگاههای ایران را در طبقاتی مانند :
۲ – مسیحی
– کلیمی
۴- زرتشتی
مقولات
متغیر هیأت علمی؛
۱- مربی
۲ – دانشوری
– استادیار
۴ – دانشیار
۵ – استاد
و یا قرار دادن و طبقه بندی افراد متعلق به احزاب مختلف در یک کشور
مقولات
متغیر احزاب
ا – حزب سوسیالیست
۲ – حزب دموکرات مسیحی
۳ – حزب کمونیسم
۴- حزب دموکرات و …..
در این نوع طبقه بندی تأخیر و تقدم وجود ندارد و هر مقوله از مقوله دیگر مجزا میباشد و هیچ فردی نباید در دو گروه به حساب آید هر فردی فقط عضو یک مجموعه یا گروه است. مقولاتی مانند ملیت جنس سطح تحصیلات شغل یا پیروی از یک مذهب نمونه های دیگری از داده های اسمی هستند و شمردن ساده این داده ها تنها روش عملی برای توصیف کمی آنهاست و ممکن است پایه ای برای تحلیل آماری قرار گیرد.
سطح ترتیبی در این نوع طبقه بندی هم دارا بودن و یا نبودن صفت و هم شدت و ضعف نسبی آن را میتوان بررسی کرد در این طبقه بندی گاهی ممکن است نه تنها تفاوت اشیاء و امور مشخص گردد بلکه همچنین میتوان نشان داد که این امور با اشیاء از نظر مقدار و درجه نیز متفاوتند. در این سطح از اندازه گیری جهت تغییر از کم به زیاد یا ضعیف به شدید و غیره مشخص است و بنابراین علاوه بر همسانی و یا ناهمسانی یک مقوله از مقولات دیگر شدت و ضعف یا ترتیب آن مقوله هم مشخص میگردد و تقدم و تأخر نیز باید حفظ شود.
مقولات
مثل میزان علاقه به سیاست
۱ – کم
۲ – متوسط
زیاد
۴- خیلی زیاد
طبقه بندی دانشجویان بر حسب رتبه
مقولات
متغیر رتبه
۱ – اول
۲ – دوم
– سوم
۴ چهارم و ….
و یا طبقه بندی افراد بر حسب میزان تحصیلات
مقولات
متغیر میزان تحصیلات
۱ – بی سواد
۲ – ششم
۵- لیسانس
۶- فوق لیسانس
دیپلم
– دکترا
۴ – فوق دیپلم
طبقه بندی افراد بر حسب میزان فعالیت
مقولات
متغیر میزان فعالیت
۱ – کم
۲ – متوسط
زیاد
۴- خیلی زیاد
نوع دانشگاه از نظر وسعت
۱ – کوچک
متغیر نوع دانشگاه از نظر وسعت
۲ – متوسط
– بزرگ
۴ – بسیار بزرگ
سطح فاصله ای در این نوع طبقه بندی تمام شرایطی که برای دو طبقه بندی قبلی ارائه شد باید مورد توجه قرار گیرد. بعلاوه فواصل بین گروهها نیز قابل اندازه گیری باشد و هم فاصله اشان از یکدیگر مشخص بوده و هم پایه تقدم و تأخر رعایت شود.
مقولات
متغیر درجه سرما
۱۰-۵ – ۱
۱۵-۱۰ – ۲
۲۰ – ۱۵ – ۳
۴ – ۲۵-۲۰ و …
در این سطح میتوانیم درجه سرمای یک کلاس را از کلاسهای دیگر متمایز کنیم، شدت و
ضعف آنها را مشخص کنیم و فاصله آن را نیز از دیگر مقولات متغیر متمایز نمائیم.
طبقه بندی افراد یک دانشگاه از نظر میزان حقوق دریافتی
مقولات
متغیر حقوق دریافتی
۳۵٫۰۰۰-۳۰٫۰۰۰-۳
۳۰٫۰۰۰ – ۲۵٫۰۰۰ –
۲۲۵٫۰۰۰ – ۲۰٫۰۰۰ – ۱
۳۰٫۰۰-۳۵٫۰۰۰-۴ و….
و یا طبقه بندی جمعیت شهرها بر حسب تعداد آنها
مقولات
متغیر جمعیت شهرها
۲ – ۱۰ – ۲۰ هزار
۱ – ۱۰-۵ هزار
۳ – ۲۰ – ۳۰ هزار ۴
– ۳۰ – ۴۰ هزار
در این نوع طبقه بندی می توانیم تفاوت بین گروهها را با پیدا کردن حد متوسط مقادیر هر یک از گروههای مختلف و تفریق آنها از یکدیگر بدست آوریم.
سطح کسری کارآمدترین ،طبقه بندی طبقه بندی کسری است. علاوه بر اینکه تمام شرایط طبقه بندی های قبلی باید رعایت شود همچنین قادر خواهیم بود تفاوت بین گروهها را بصورت کسری بیان نمائیم و مبنای اندازه گیری در این طبقه بندی صفر است. این طبقه بندی محقق را قادر می سازد تا از همه عملیات ریاضی و آماری جمع، تفریق، ضرب و تقسیم، استفاده نماید و نسبت بین آنها را محاسبه کند. ۵ گرم نصف ۱۰ گرم است. ۱۵ گرم ۳ برابر ۵ گرم است و در ترازوی آزمایشگاه ۲ وزنه یک گرمی برابر یک وزنه دو گرمی است.
مثال طبقه بندی افراد یک گروه مطالعه بر حسب تعداد کتابهائی که در اختیار دارند.
مقولات
متغیر تعداد کتابها
۵-۰-۱
۱۰-۵ – ۲
۱۵-۱۰ – ۳
یا طبقه بندی میزان مطالعه گروه مورد مطالعه x در هفته
مقولات
متغیر میزان مطالعه
۱ – ۵-۰ ساعت
۱۰-۵ – ۲
۱۵-۱۰ – ۳
۲۰-۱۵ – ۴
۵ – ۲۵ و …
۴ – ۱۵ – ۲۰ و ….
یا میزان وقتی که گروه مورد مطالعه صرف ورزش در هفته میکند
مقولات
متغیر ورزش
۵-۰-۱
۱۰-۵ – ۲
۱۵-۱۰ – ۳
۴ – ۱۵ – ۲۰ و …
در تحقیقات علوم اجتماعی و انسانی بیشتر مفاهیم و یا متغیرهای مورد نظر مجرد و انتزاعی هستند و مستقیماً نمیتوان آنها را مشاهده کرد. لازم است که آنها را بر حسب اعمال قابل مشاهده تعریف کرده و از روی این اعمال وجود و یا مقدار متغیر مورد نظر را استنباط کنیم. این تعریف عملیاتی روشن خواهد ساخت که محقق چه باید بکند تا متغیری را اندازه گیری نماید همان طوری که توضیح داده شد کیفیت تحصیلی مفاهیم انتزاعی است و مستقیماً قابل مشاهده نیست اما تعریف عملیاتی کیفیت تحصیلی یک دانشجو را می توان از سطح نمرات و یا آزمون به دست آورد که قابل سنجش و اندازه گیری است.
گفتیم مفاهیمی مثل مشروعیت قدرت همگرائی و اگرائی، دیکتاتوری، استبداد، حاکمیت ستیزش، استرس، خشم، کارآیی انگیزش جرم و غیره مفاهیمی کلی و پیچیده اند و محقق نمی تواند آن را با یک پرسش ساده اندازه گیری کند در نتیجه او مجبور است برای اندازه گیری هر یک از اینها از مجموعه ای از متغیرهای ساده استفاده کند و به کمک عملیاتی کردن آن صفات اساسی مفهوم و متغیرهای آن مفهوم آنرا اندازه گیری نماید.
باید توجه داشته باشیم که روشهای کمی نه تنها مفید هستند بلکه در بسیاری از تحقیقات نمی توان از آنها چشم پوشید. این روش در تاریخ و تحول علوم به تدریج که از تفکرات صرف فلسفی در جهت علوم تجربی جدید و مشاهداتی که قابل تکرار و قابل وارسی است پیش رفته نقش اساسی را ایفا کرده است.
ترکیب شاخصها
بعد از اینکه شاخصهای مختلف هر یک از ابعاد مفهوم مورد نظر تعیین گردید، نوبت به ترکیب یا تلفیق آنها میرسد بنحوی که بتوان به یک مقیاس برای سنجش مفهوم مورد نظر دست یافت به عبارت دیگر برای کمی کردن مفهوم کیفی مثل کارآئی یا مدیریت و یا انسجام گروهی چند بعد یا جنبه در نظر گرفته شده و برای هر بعد چند و گاهی چندین شاخص ملحوظ شده است. حال محقق برای دستیابی به یک مقیاس مشخص مثل کار آئی کم، کارآئی متوسط کارآئی زیاد و یا مدیریت بد مدیریت متوسط و مدیریت خوب نیازمند ترکیبی از شاخصهای مختلف است. آنچه از ترکیب چند شاخص حاصل می شود اصطلاحاً سنجه نام
دارد. در جهت روشن تر شدن این قسمت نیز مثالی از پل لاز اسفاد جهت روشن شدن مطالب فوق به تشریح آن پرداخته می شود.
اگر استادی بخواهد یکی از شش نفر دانشجویان خود را برای گرفتن بورس معرفی نماید.
ناچار از ارزشیابی دانشجویان مزبور برای انتخاب یکی از آنهاست. شاید بتوان سئوال اساسی را
چنین مطرح کرد :
شایسته ترین دانشجویان کدام است؟ این واژه شایسته یا با صلاحیت از ابعاد مختلف زیر می تواند مطرح شود :
۱ از بعد و وضعیت تحصیلی
معدل دروس نظری
تعداد دروس
نمره فعالیتهای علمی و آزمایشگاهی
هوش شفاهی هوش عملی
۲- از بعد بهره هوشی
از بعد فعالیت گروهی
شرکت در مباحث کلاس
انجام فعالیتهای گروهی
-۴- از بعد مطالعات و تتبعات
تعداد مطالعات انجام شده گروهی
تعداد گزارشها و مطالعات
بدیع بودن موضوعات مطالعه
۵ از بعد نظم و و ترتیب
میزان حضور در کلاس
میزان حضور در کلاس
میزان حضور در مطالعات میدانی
میزان مسئولیت پذیری
از بعد وضعیت زبان خارجه
تعداد زبانهایی که آشنائی دارد
میز میزان آشنائی در ترجمه
میزان آشنائی در مکالمه
به این ترتیب شایستگی اخذ بورس به ۶ بعد یا جنبه و در مجموع به ۱۶ شاخص مربوط می شود ترکیب شاخصهای مزبور برای رسیدن به سنجه با امتیاز دادن به هر یک از شاخصها و به هر یک از ابعاد صورت میگیرد.
برای مثال بعد اول را میتوان به صورت زیر مطرح کرد :
o معدل دروس
۱ – زیر نمره ۱۰
۳ – بین ۱۴ – ۱۷
۲ – بین ۱۰-۱۴
۴ – بین ۱۷ – ۲۰
برای هر مورد امتیاز در نظر میگیریم اولین مورد امتیاز و به ترتیب یکی افزوده می شود تا آخرین مورد که دارای ۴ امتیاز میباشد. سپس امتیازات هر بعد و پس از آن امتیازات همه ابعاد مشخص میشود و میتوان با مقایسه امتیازات مربوط به انتخاب دانشجوی شایسته پرداخت.
خود آزمایی
۱ – قیاس منطقی از دیدگاه ارسطو را با ذکر مثال توضیح دهید.
۲ – مشکلات روش قیاسی که از دیدگاه فرانسیس بیکن پیشنهاد شده است چیست؟ آن را با ذکر مثال بیان نمایید.
روش استدلال استقرایی را که توسط بیکن پیشنهاد شده است با ذکر مثال توضیح دهید. ۴ – «رنه دکارت مطالعاتش را بر مبنای روح علمی یعنی شک پایه ریزی کرد، لطفاً آن را شرح دهید.
۵- داروین» از چه روشهایی به عنوان مطمئن ترین روش برای به دست آوردن اطلاعات استفاده کرد؟ آن را توضیح دهید.
مراحل روش تحقیق علمی را نام ببرید.
پنج مرحله از مراحل روش علمی تحقیق را از دیدگاه جان دیویی بیان نمایید. از دیدگاه «کوویلیه»
الف) قاعده واقعیت نگری
پ) محدود کردن مسأله اجتماعی را شرح دهید.
ب اصل کل عناصر به هم پیوسته
فصل دوم
انتخاب و تعیین موضوع تحقیق
نخستین گام در هر تحقیق انتخاب موضوع تحقیق و مقدم بر آن شناخت ضرورت و تعیین آن است. محقق نخست باید بداند به دنبال دستیابی به چه مسأله و رسیدن به چه اهداف و مقاصدی است؟ از چه چیزی میخواهد پرده برداری کند؟ میخواهد چه مانع و مشکلی را از میان بردارد؟ و یا اینکه چه مشکلی را میخواهد حل نماید؟ چه دردی را میخواهد درمان نماید؟
معمولاً تحقیق در یک زمینه به هنگامی آغاز میشود که مسأله و یا مشکلی پیش آید. شک و تردیدی در مورد امری حاصل گردد، مانع و سدی در برابر حقیقتی به نظر رسد و یا در واقعه ای ابهام موجود باشد.
موضوع تحقیق به حقیقت جز عنوان و طرح یک سئوال یا مشکل یا یک معما نیست که محقق به جستجوی یافتن پاسخ و یا راه حل و در صدد رفع آن مشکل و یا حل یک معماست بدین سان محقق هرگز به این امید که ابعاد مسأله مورد نظر خود به خود در حین کار معلوم خواهد شد، شروع به فعالیت نخواهد کرد بلکه سعی دارد از هم اکنون موضوع را برای خود معین کند و تلاش خود را در این امر متمرکز سازد.
دیویی در کتاب «چگونه ما فکر میکنیم میگوید: اولین مرحله تحقیق احساس وجود یک مشکل است به این معنی که پژوهشگر در کار خویش با مانع یا مشکل روبرو گردیده است. که در حل آن ابهام با تردید دارد.
مسأله انتخاب و تعیین موضوع تحقیق از آن دست از مسائل مهمی است که بیان به تأکید
بیشتر ندارد چون هیچ گونه فعالیت تحقیقی مثبتی را نمی توان. آن از پیش مشخص و معین و روشن شده باشد. با توجه به همین ملاحظات است که مسأله انتخاب و تنظیم موضوع تحقیق را باید بدون شتابزدگی و در نهایت تعمق بررسی کرد. باید در نظر داشت که قسمت اعظم وقت مورد نیاز برای انجام تحقیق صرف برنامه ریزی و مراحل اولیه، یعنی تعیین موضوع تحقیق انتخاب روش انجام تحقیق و خلاصه انتخاب نوع روش آماری مناسب جهت تجزیه تحلیل یافته ها میشود.
محقق، موظف است که در ابتدای تحقیق حوزه تحقیق قلمرو تحقیق خود را که مایل است در آن پژوهش کند مشخص سازد. اما توصیه میشود که محقق حوزه ای را انتخاب کند که مورد علاقه اش باشد و قصد کنجکاوی واقعی و عینی را از موضوع داشته باشد در غیر این صورت او انگیزه کافی برای پژوهش نخواهد داشت و احتمالاً موفقیت شایانی کسب نخواهد کرد.
بنابراین مسأله و موضوع تحقیق عبارت از شرایطی است که وجود دارد و در ذهن پژوهشگر ایجاد سئوال می کند و پژوهشگر را بر می انگیزد که در آن کند و کاو کند.
مسأله، مشکل احساس شده ای است که محقق به حل آن علاقه مند است و میخواهد راه حل آن را بیابد. هنگامی که محقق چنین احساسی پیدا میکند می توان گفت که او موضوع و مسأله تحقیق خویش را انتخاب کرده است. اما احتمالاً از بیان آن به گونه ای که دیگران نیز آن را ادراک کنند عاجز است. به عبارت دیگر او در این مرحله چون یک نقاش طرح کلی خویش را ترسیم کرده است و برای فهماندن آن به دیگران نیازمند برجسته کردن ویژگیها و جزئیات آن می باشد. ۲
عده ای تصور میکنند که برای یک تحقیق علمی کافی است که مسأله ای در دست داشته باشد که اطلاعات زیادی در آن مورد در اختیارشان باشد حال آنکه لازمه یک تحقیق علمی تنها داشتن اطلاعات و منابع تحقیق نیست بلکه قبل از شروع به تحقیق هر محققی باید حداکثر سعی خویش را بنماید تا مسأله مورد نظر را از کلیه جهات ممکنه، تعریف و تحدید نماید تا در عمل مواجه با اشکالات عدیده ای از قبیل مبهم بودن موضوع، وسعت میدان مطلب تحقیق، عدم ا امکان تحقیق و ر مـ مسأله و غیره نباشد به عبارت دیگر مسأله و و موضوع پژوهش بایستی به گونه ای تنظیم و بیان شود که به طور عملی قابل بررسی و تحقیق باشد، انتخاب
کلمات باید با دقت و با توجه به مسأله و موضوع انتخابی باشد، به گونه ای که کلمات دقیقاً معنای مورد نظر را برساند و از لحاظ پژوهش قابل بررسی عملی و علمی باشد. بیان مسأله بایستی به نحوی باشد که چگونگی بررسی متغیر یا متغیرها مکان و دامنه وسعت پژوهش را روشن کند.
منظور از چگونگی بررسی متغیر یا متغیرها این است که بیان مسأله معلوم دارد که در این تحقیق مراد توصیف سطحی با مطالعه و مقایسه ای جامع و عمیق یا بررسی روابط تقارنی و همبستگی و یا احتمالاً برآورد و تخمینی از روابط علت و معلولی متغیرهایی ویژه است.
معمولاً همیشه انتخاب مسأله برای دانشجویان بسیار مشکل است از یک طرف به لحاظ شتابزدگی دانشجویان و از طرف دیگر به علت معلومات محدودی است که دانشجویان در زمینه پژوهش دارند و بدون تحقیقات و اطلاعات قبلی و بررسی مسأله تحقیق، بدون تحلیل جنبه های مختلف آن بدون مطالعه منابع مربوط به موضوع تحقیق، بدون اتخاذ و تصمیم گیری در روش اجرای تحقیق بدون روشن شدن تعریف دقیق و مفاهیم آن یک مسأله تحقیقی انتخاب میکنند. قاعده کلی برای بیان مسأله و موضوع تحقیق این است که کلیه سئوالات زیر به روشنی و وضوح پاسخ داده شود.
۱ – پژوهش در مورد چه کسانی انجام میشود؟ یا چه کسانی مورد پژوهش قرار میگیرند؟ ۲ – مطالعه درباره متغیر یا متغیرهایی است؟ یا چه عواملی مورد تحقیق قرار میگیرد؟ – پژوهش چگونه انجام میشود؟ آیا ارتباط بین دو یا چند متغیر را تعیین میکند؟ ۴- پژوهش در چه مکانی و یا در چه محیط و محدوده ای انجام خواهد گرفت؟
۵ پژوهش در چه دوره سال و یا زمانی انجام میشود؟
طرح مسأله
از آنجا که هر موضوع تحقیق بدنبال طرح یک یا چند سئوال مطرح می شود، لذا در این قسمت از مطالعه می بایست از محتوای سئوالات مطروحه موضوع را تشخیص و تعیین کرد مثلاً اگر سئوالات مورد نظر عبارت باشند از :
۱ – چرا مارکوس سقوط کرد؟
۲- چرا قیمت نفت کاهش پیدا کرد؟
چرا میزان طلاق در شهر تهران افزایش یافته است؟
-۴- چرا امپراتوری شوروی فرو ریخت؟
– چرا یوگسلاوی سابق فرو ریخت؟
-۶- چرا صادرات غیر نفتی در سالهای گذشته در ایران کاهش یافت؟
چرا کشور باعث اقتصاد تک محصولی با دو محصولی شده است؟
-چرا مشکل ترافیک در شهر تهران روز به روز بیشتر می شود؟
چرا کار آئی کارکنان در ادارات دولتی کاهش پیدا کرده است؟
به طوری که ملاحظه میشود موضوع مطالعه چه برای دستگاههای دولتی و چه برای محققان دانشگاهی همواره بعد از ایجاد سئوالاتی مطرح می شود.
در مثالهای فوق ملاحظه میشود موضوع سئوال بر اساس واقعیات مشاهده شده طرح گردیده است. در این موارد موضوعهای مورد مطالعه بصورت زیر در میآید که البته این موضوعات وسیع و گسترده است که در قسمت محدود کردن موضوع در این باره توضیح داده خواهد شد :
– علل سقوط مارکوس.
– علل کاهش قیمت نفت
عوامل مؤثر افزایش طلاق در شهر تهران
-۴- عوامل موثر در فروپاشی شوروی سابق
۵ عوامل مؤثر در فروپاشی یوگسلاوی سابق
-۶- علل کاهش صادرات غیر نفتی در سالهای گذشته در ایران
عوامل مؤثر در ایجاد اقتصاد تک یا دو محصولی در کشور
– علل افزایش ترافیک در شهر تهران
عوامل مؤثر در کاهش کارآئی کارکنان ادارات دولتی شهر
به طوری که ملاحظه میشود موضوعات بالا خام و گسترده بوده و هنوز دقیقاً تعیین نشده اند زیرا عوامل با علل مختلفی مانند روانی ،سیاسی ،اجتماعی فرهنگی و اقتصادی و غیره می توانند در آن مؤثر بوده باشند. پس بنابراین قصد محقق این نیست که تمام متغیرهای مستقل در هر یک از موارد فوق را مورد مطالعه قرار دهد پس لازم است که این متغیرها در هر مورد محدود شود و ماهیت سئوال طرح شده اولیه به گونه ای است که در تعیین موضوع مؤثر است. برای مثال محققی سئوالی در باب بررسی چگونگی کیفیت آموزشی در دانشگاهها بین
سالهای ۱۳۷۰ – ۷۴ مطرح می سازد. مشخص است که طرح موضوع بصورت کلی است اما در هر صورت موضوع معین شده است. قدم بعدی طرح سئوالات مشخص تر برای محقق است.
برای مثال :
آیا کیفیت آموزشی در دانشگاهها ارتقاء یافته است؟ آیا سطح کیفی آموزشی در دانشگاهها تنزل یافته است؟ کاهش یا افزایش سطح کیفیت به چه عواملی بستگی دارد؟
مدیریت دانشگاهها فضای آموزشی مشکلات دانشجویان مشکلات استادان و غیره تا چه
اندازه در کیفیت آموزشی موظف است؟
آیا افزایش تعداد دانشجویان بر کیفیت تحصیلی اثر گذاشته است؟
آیا میزان سهمیه بر کیفیت آموزشی موثر بوده است؟
سئوالات فوق می تواند در آغاز کار مطالعه مطرح شود. باید توجه داشته باشیم که همه سئوالات مطرح شده ممکن است مورد نظر محقق نباشد و یا اینکه بدلیل پاره ای محدودیتها از جمله محدودیت زمانی و یا عدم امکان دستیابی به برخی از داده ها یا بالا بودن هزینه مربوط و غیره یک یا دو متغیر در رابطه با کیفیت آموزشی مورد مطالعه محقق قرار گیرد.
برای مثال :
۱ – بررسی مشکلات روانی دانشجویان و ارتباط آن با کیفیت تحصیلی ….
در مثال فقط مشکلات روانی دانشجویان به عنوان متغیر مستقل مورد مطالعه قرار میگیرد. بنابراین محتوای سئوال یا سئوالات مطرح شده در حول و حوش موضوع کلی طرح شده، منجر به تعیین سطح مطالعه میشود. محقق نسبت به عدم اطلاع یا موجود نبودن اطلاعات و یا اطلاعات موجود و داده ها در زمینه موضوع شناخت حاصل می نماید.
نظر کر لینجر
برای طرح یک مسأله تحقیق کرلینجر سه شرط اصلی به شرح زیر عنوان می کند :
۱ – مسأله تحقیق باید روابط بین دو یا چند متغیر را تعریف کند به طور مثال اگر مسأله مربوط به دو عامل A و B باشد باید رابطه بین این دو عامل مشخص باشد و اگر هر یک از این دو نیز روابطی با عوامل C و D و غیره داشته باشند این روابط نیز تعیین و مشخص گردد.
– مسأله را باید حتی الامکان به صورت سئوالی مطرح کرد. به این ترتیب به عوض گفتن اینکه عامل A علت اصلی ایجاد عامل B است بهتر است مسأله را به این صورت بیان کنیم :
ایا عامل A باعث به وجود آمدن عامل B است یا خیر؟
– مسأله تحقیق باید حتى المقدور به طور عملی قابل بررسی باشد اگر عوامل مربوط قابل بررسی به طور عملی نباشد و اندازه گیری و آزمایش در آن میسر نگردد، ارزش علمی آن
بسیار ناچیز خواهد بود.
همان طوری که اشاره شد در قسمت دوم دیدگاه گولینجر مسأله را باید حتی الامکان به صورت سئوالی مطرح کرد باید توجه داشته باشیم که مسأله را باید با یک جمله استفهامی مورد پرسش قرار دهید که چه رابطه ای بین دو یا چند متغیر وجود دارد؟ جمله استفهامی دارای این حسن است که مسأله را به گونه مستقیم مطرح می سازد، جهت روشن شدن بیان
مسأله، به مثالهای زیر توجه کنید.
۱ آیا هوش با پیشرفت تحصیلی رابطه ای دارد؟
۲- آیا بوروکراسی اداری با کاهش کارآئی رابطه ای دارد؟
آیا افزایش تولید نفت اوپک با کاهش قیمت نفت رابطه ای دارد؟
-۴- آیا مشکلات دانشجویان با افت تحصیلی رابطه ای وجود دارد؟
دارد؟
آیا بین حزب انحصارگر کمونیست شوروی با فروپاشی شوروی سابق، رابطه ای وجود
۶ آیا بین حقوق و دستمزد کارکنان با کاهش کارآئی، رابطه ای وجود دارد؟
آیا بین بی سوادی والدین و افت تحصیلی، رابطه ای وجود دارد؟
– آیا بین وضعیت اقتصادی و پیشرفت تحصیلی، رابطه ای وجود دارد؟
به طور کلی در یک تحقیق خوب مسائل طرح شده باید از جمیع جهات تعریف شده باشد.
تعریف شامل نکاتی خواهد بود که مهمترین آنها به قرار زیر است :
۱ – تجزیه و تحلیل مسأله اصلی که موضوع تحقیق را تشکیل می دهد و همچنین ذکر
مسائل جزیی تر که با مسائل اصلی رابطه نزدیک دارد.
۲ – تعریف مفاهیم و واژه های به کار رفته در مسأله
– محدود کردن مسأله یعنی باید حدود آن را مشخص ساخت.
۴ – فرضیاتی که به دنبال مسأله تحقیق عنوان خواهد شد باید به طور روشن و آشکار بیان
گردد.
وسایل و روشهایی که در تحقیق مسأله به کار خواهند رفت تعریف شود.
اهمیت موضوع تحقیق و تأثیر آن در زندگی روزمره
اشاره به تحقیقاتی که تا به حال به عمل آمده است و به طریقی با موضوع تحقیق مورد نظر مربوط است.
چون تعیین ماهیت و ابعاد مسأله اهمیت عمده ای در تحقیق دارد، پژوهشگر بایستی یاد بگیرد که چگونه مسأله پژوهش را تعیین کند و تعریف کند مسأله پژوهشی را در کجا پیدا کند؟ جان دیویی اشاره میکند که مسأله از جایی آغاز میشود که عاملی با حادثه ای تفکر محقق را به خود جلب نموده است.
مسأله دیگر که پژوهشگر باید به آن توجه داشته باشد تعریف مفاهیم و اصطلاحات است. در هر تعریف مفاهیم و کلماتی قرار دارند که حامل بار معانی مختلفی هستند، مفاهیمی است که در تعریف به کار میرود ولی بسته به اینکه تعریف درباره چه مسأله ای باشد، معانی آن ممکن است متفاوت باشد و محقق باید بداند که از ذکر این مفاهیم چه منظوری دارد.
همچنین زمانی که پژوهشگر از مفاهیمی استفاده میکند که معنای آن برای او آشناست ولی عموم مردم در معنای آن توافق ندارند پس بنابراین بیان مسأله به صورت مبهم و گنگ به جای اینکه پژوهشگر را به منابع اطلاعاتی مناسب و صحیح هدایت کند، موجب گمراهی او می شود. قابل ذکر است که گزینش مسأله پژوهش بستگی به ذوق سلیقه، علاقه، زمینه تخصصی و تجارب شخصی پژوهشگر دارد و بنابراین برای آن نمیتوان قواعد بخصوص و رهنمودهای خاصی ارائه داد اما تردید نیست که مسأله پژوهش در نهایت باید به شکلی بیان شود که دست کم دارای ویژگیهای زیر باشد :
۱ – باید رابطه بین دو یا چند متغیر را مورد پرسش قرار دهد.
۲ – باید روشن و بدون ابهام باشد و به صورت یک پرسش بیان شود.
باید از طریق روشهای تجربی قابل آزمایش باشد.
۴- دامنه آن باید محدود باشد.
محدود کردن مسأله تحقیق
پس از تعریف و بیان مسأله پژوهشگر باید به محدود کردن مسأله بپردازد. پس ضروری است حد و مرزی را برای تحقیق و موضوع مورد نظر معین کنیم تا بدانیم تا کجا و به چه میزانی باید به پیش رویم محدود کردن مسأله از این جهت ضروری است که حدود کار و
فعالیت محقق معلوم می گردد وسعت دید او مشخص میشود و در می یابد مباحث را چگونه تحت ضابطه و کنترل در آورد، در مطالعه و بررسی تاکجا پیش می رود؟ و در جمع آوری اطلاعات روی چه مسائلی تکیه کند.
همان طوری که در دیدگاه کوویلیه اشاره شد پدیده های اجتماعی، اموری پیچیده و غالباً مربوط به هم و وابسته به یکدیگر میباشند مطالعه چنین مهمی مستلزم آن است که مسأله اجتماعی را به کوچکترین واحد ممکن محدود و حدود آن را نیز مشخص ساخت تا کنترل عوامل خارجی در آن میسر گردد. هر چه مسأله تحقیق محدود گردد نتیجه تحقیق به مراتب بهتر خواهد بود.
وقتی حدود کار و فعالیت محقق معلوم شود وسعت دید او مشخص میشود و در می یابد مباحث را چگونه تحت ضابطه و کنترل درآورد در مطالعه و بررسی تاکجا پیش می رود؟ و در جمع آوری اطلاعات روی چه مسائلی تکیه کند.
محقق به تناسب حد و مرز تحقیق باید به پیش بینی و تهیه امکانات بپردازد و به همان نسبت سرمایه گذاری کرده و بیان و تشریح مسأله ای اقدام کند که هدف او بوده است.
باید توجه داشته باشیم دامنه موضوعها و پدیده هایی که بتوان مورد تحقیق قرار دارد بسیار وسیع اند. لذا اگر حدود و ثغور تحقیق معین نشود و در تعیین آن حدود، وقت کافی به عمل نیاید محقق در بررسی علل وسایل مختلف چنان درگیر میشود که ممکن است هرگز به نتیجه نرسد. لذا هدف محقق در این مرحله از تحقیق روشن ساختن گفتارهای موضوع مورد بررسی است. به عبارت دیگر باید در ارائه مسأله تحقیق محدود کردن مسأله، مد نظر قرار گیرد. یکی از راههای محدود کردن ارائه سئوال تحقیق است که به آن اشاره شد و گفته شد در طرح سئوال سعی میشود به صورت کلی مطرح شود و متغیرهای مورد سئوال جزئی تر و محدودتر باشد و راه دیگر در راه ارائه فرضیه است و محقق میتواند مسأله تحقیق را محدود نماید که در قسمت تهیه و تدوین فرضیه با مشکلاتی روبرو نشود که بعداً به آن پرداخته خواهد شد. قدم اول در محدود کردن مسأله، باز کردن آن است. اغلب یک موضوع را می توان با استفاده از راههای مختلف بررسی نمود.
پیچیدگی مسائل و تعدد روشها ما را بر آن می دارد که قلمرو تحقیق خود را محدود تر کنیم با این کار با مشخص کردن موضوعهای فرعی در زیر سئوال با موضوع اصلی می توان اقدام کرد. آنگاه از میان این موضوعها یا سئوالات آنهایی را که علاقه مندیم بر میگزینیم. مثلاً در نظر بگیرید واقعیتی که صادرات فرش ایران کاهش یافته است سئوال اصلی که در رابطه با این
پدیده یکی از گفتارهای زیر باشد : جود دارد؟ جواب بدین سئوال . تن
۱ – آیا قاچاق فرش در این زمینه نقش داشته است؟
۲- آیا رقبای خارجی باعث این مسأله شده است؟
آیا قوانین و مقررات دولتی بر این مسأله اثر گذاشته است؟
-۴- آیا افزایش قیمت فرش بوده است؟
۵ آیا نقش واسطه ها بوده است؟
آیا کیفیت پایین فرش در این رابطه نقش داشته است؟
وقتی که عوامل مختلف مورد بررسی و توجه قرار میگیرد این فکر به ذهن محقق خطور میکند که کاهش صادرات فرش در اثر یکی از عوامل فوق و یا عامل دیگر باعث شده است مثلاً : آیا رقبای خارجی باعث کاهش صادرات فرش ایران شده اند؟
و آیا نقش واسطه ها موجب کاهش صادرات فرش ایران میباشد.
با این کار محقق موضوع را مشخص و باز میکند. حال فرض کنید ۶ عامل مختلف فوق و عوامل دیگر نیز در کاهش صادرات نقش داشته است بسیار مشکل است که بتوانید تمام عوامل را مطالعه کنید، لذا مجبور خواهید بود یک یا دو یا سه متغیر را جهت بررسی انتخاب کنید. مثلاً :
۱ – نقش واسطه ها ۲ رقبای خارجی – قوانین و مقررات دولتی این کار همان محدود کردن قلمرو تحقیق و مسأله است.
برای مثال دانشجویی قصد دارد مطالعه خود را در زمینه مسائل سیاسی، اقتصادی فرهنگی جهان سوم شروع کند. توجه بفرمائید موضوع تحقیق بسیار وسیع ا است و این کار غیر ممکن
میباشد و دانشجو موظف است حوزه تحقیق خود را محدود کند. برای مثال اگر محقق تازه کار موضوعی را بصورت زیر انتخاب کرده باشد :
۱- بررسی مسائل سیاسی، اقتصادی فرهنگی جهان سوم در اینجا به نحوه محدود کردن موضوع پرداخته خواهد شد.
۲- بررسی مسائل اقتصادی جهان سوم در این قسمت دو حوزه تحقیق حذف شده و دانشجو فقط به مسائل اقتصادی جهان سوم میپردازد آیا این مسأله محدود است، خیر باز هم وسیع و گسترده است.
– بررسی مسائل اقتصادی آسیا در شماره سه حوزه تحقیق محدود شده و باز هم این موضوع وسیع است.
۴ بررسی مسائل اقتصادی ایران در شماره چهار مجدد قلمرو تحقیق محدود شده و باز چنین موضوعی جهت بررسی غیر ممکن است. در اینجا سعی می شود باز موضوع تحقیق محدود شود.
بررسی صادرات غیر نفتی ایران در این قسمت از بخش اقتصادی فقط صادرات غیر نفتی انتخاب شده است، زیرا پرداختن به تمام مسائل اقتصادی ایران امکان پذیر نیست.
سئوال این است که آیا دانشجو میتواند کل صادرات غیر نفتی ایران را مورد مطالعه قرار دهد.
پس بنابر این باز میتواند موضوع تحقیق محدودتر شود بعنوان مثال :
بررسی صادرات فرش ایران بین سالهای ۱۳۷۰ – ۷۶ در اینجا ملاحظه می شود که از صادرات غیر نفتی ایران فقط صادرات فرش مورد توجه بوده است حالا با توجه به اینکه محقق نمیتواند تمام عوامل یا متغیرها را مورد مطالعه قرار دهد و ممکن است یک یا دو متغیر را مورد بررسی قرار دهد و از متغیرهای مختلف ممکن است پژوهشگر علاقه مند باشد نقش رقبای خارجی و تأثیر آن بر صادرات فرش را مورد مطالعه قرار دهد.
بررسی نقش رقبای خارجی و تأثیر آن بر صادرات فرش ایران بین سالهای ۱۳۷۲-۷۵ در قسمتهای قبلی اشاره شد که بیان مسأله باید به شکلی باشد که چگونگی بررسی متغیر یا متغیرها مکان و دامنه وسعت پژوهش را روشن کند و همچنین مسأله باید به عامل زمان توجه داشته باشد پس با توجه به مطالب فوق موضوع زیر میتواند جهت بررسی انتخاب شود و این کار همان محدود کردن موضوع تحقیق و حوزه تحقیقاتی است.
V- موضوع بررسی نقش رقبای خارجی و تأثیر آن بر صادرات فرش ایران بین سالهای ۱۳۷۲ – ۷۵ در اینجا متغیر مستقل رقبای خارجی ۲ – متغیر وابسته صادرات فرش میباشد. در موضوع فوق علاوه بر رابطه بین متغیرها به عامل مکان و زمان نیز توجه شده است و در این تحقیق مراد بررسی روابط علت و معلولی متغیرهایی ویژه است.
همچنین جهت محدود کردن مسأله مراجعه به تحقیقات است که در این زمینه صورت گرفته است. مسلماً شما تنها و یا اولین کسی نیستید که به فکر این موضوع افتاده اید. دیگران نیز پیش از شما به آن فکر کرده اند و احتمالاً چیزی در آن باره نوشته اند. لذا بهتر است اول به تحقیقات دیگران مراجعه کرد و دید آنها چه نوشته اند به چه مسائلی پرداخته اند و نسبت به
چه مسائلی حساس بوده اند و تا کجا در حل مسأله پیش رفته اند. شما قبل از هر چیز کشف خواهید کرد که دیگران راجع به چه عوامل و عللی تحقیق نموده اند که اصولاً به فکر شما خطور نکرده است. پس بنابراین مطالعه تحقیقات دیگران به شما کمک میکند که از میان عوامل مختلف یک یا دو عامل را انتخاب کنید و یا اینکه در اثر مطالعه عاملی را انتخاب نمائید که تا به حال به آن پرداخته نشده است. بنابراین بررسی تحقیقات دیگران در زمینه ای که در آن تحقیق میکنید در محدود کردن مسأله و انتخاب روش به شما کمک خواهد کرد.
همان طوری که قبلاً در قسمت دیدگاه کوویلیه در تعیین مسأله اجتماعی اشاره شد که مسأله اجتماعی را باید به کوچکترین واحد ممکن محدود و حدود آنرا نیز مشخص ساخت.
اما باید توجه داشته باشیم که کلیت و جزئیت مسأله را فراموش نکنیم، یعنی همان اصل کل عناصر به هم پیوسته ای که در دیدگاه کوویلیه به آن اشاره شد هر سئوال تحقیقی می تواند خود بخشی از یک سئوال بزرگتر باشد مثلاً از سئوال کلی مثل علل کاهش صادرات فرش و یا افزایش صادرات فرش سئوال جزئی تری مثل آیا عدم بازاریابی در کاهش صادرات فرش مؤثر است؟» را استخراج نمود.
محققی که به این سئوال جزئی می پردازد توجه داشته باشد که در تحلیل نهائی اصل کل کلیت را فراموش نکند ارتباط این دو نباید فراموش شود در غیر این صورت اگر کلیت مسأله مورد توجه قرار نگیرد جواب به سئوال جزیی نتیجه بخش نخواهد بود.
باید بخاطر داشت که منظور از تحقیق جواب دادن به سئوال است و جواب بایستی به نحوی راهگشای نظر یا عملی باشد.
در مثال فوق قصد از تحقیق درباره نقش واسطه ها و آثار آن بر کاهش صادرات فرش می باشد که کاهش صادرات فرش در غالب صادرات غیر نفتی است و صادرات غیر نفتی نیز در غالب توسعه اقتصادی ایران میباشد و از آنجا که محقق عملاً نمی تواند تمام متغیرها را بررسی نماید، لذا با محدود کردن موضوع تحقیق و تمرکز روی مسأله تحقیقی خاص یا مطالعه متغیر خاص میخواهد بطور نسبی برای آن سئوال کلی و بزرگتر جوابی بیابد. نهایتاً جواب پیدا شده در چهارچوب نظریه خاصی که جهت تبیین عوامل مؤثر در کاهش صادرات فرش و این مسأله در غالب صادرات غیر نفتی و آثار آن بر اقتصاد کشور پرداخته شده است، تعبیر و تفسیر می گردد.
جهت مطالعه بیشتر و یادگیری به مثالهای زیر توجه فرمائید :
موضوع بررسی علل طلاق در ایران
در اینجا موضوع کلی است و عوامل مختلفی در آن نقش دارد پس با طرح مسأله و متغیر مورد نظر مسأله را مطرح میکنیم.
مسأله: آیا اعتیاد موجب افزایش طلاق می شود؟ و یا به صورت دیگری :
چه رابطه ای بین اعتیاد و افزایش طلاق وجود دارد؟
بنابراین بهتر است در موضوع تحقیق از حالت کلی خارج شویم و متغیر مورد نظر را در آن مطرح سازیم و همچنین عامل مکان و زمان را مورد توجه قرار دهیم.
موضوع بررسی میزان اعتیاد و ارتباط آن با افزایش طلاق در منطقه x جنوب تهران بین سالهای ۱۳۷۰-۷۴
پژوهشگر ممکن است که موضوع تحقیق خود را به صورت زیر انتخاب کند :
موضوع بررسی عوامل مؤثر بر کیفیت تحصیلی
این موضوع بسیار کلی است بسیاری از عوامل هستند که باعث افت تحصیلی میشوند و همچنین عوامل دیگری نیز هستند که موجب پیشرفت تحصیلی میباشند. بنابراین پژوهشگر در طرح مسأله خود باید مشخص نماید چه متغیری مورد نظر او است.
طرح مسأله آیا وسائل کمک آموزشی در موفقیت تحصیلی دانشجویان مؤثر بوده است؟ بنابراین با توجه به سایر نکاتی که پژوهشگر باید توجه داشته باشد، موضوع تحقیق بصورت زیر میتواند مطرح شود :
موضوع بررسی نقش و سائل کمک آموزشی و ارتباط آن با پیشرفت تحصیلی دانشجویان علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبائی در سال ۱۳۷۴
منابع مسائل تحقیق
انتخاب یک مسأله مناسب برای دانشجویان همیشه دشوار است و برای دانشجویانی که قصد انجام تحقیق دارند این سئوال مطرح است که چگونه موضوعی مناسب برای تحقیق
انتخاب کنند درگیر شدن با مسأله ای که الزاماً به وقت و انرژی زیاد نیاز دارد و از نظر علمی هم مهم باشد یک مسئولیت جدی است. جان بست مهمترین منابعی که برای یافتن مسائل تحقیقی را میتوان جستجو کرد و یا از آن طریق آگاهی از مسائل را میتوان توسعه داد منابع زیر را توصیه میکند :
مسائل بسیاری که در کلاس درس یا محیط اجتماعی خود با آنها مواجه هستیم می توانند. موضوع تحقیق باشند و شاید این مسائل برای تازه کاران تحقیق مناسب تر از مسائلی باشد که در فراسوی تجارب آنان است. چه نوع روشهای سازمانی با مدیریت به کار گرفته می شود؟ مواد و وسایل درسی چگونه ارائه میشوند؟ تا چه اندازه یک روش به نتیجه مفیدتری می رسد تا روش دیگر اساتید معلمان درباره این روشها چه احساسی دارند؟ احساس دانشجویان دانش آموزان و والدین در این باره چیست؟ عواملی که فعالیتهای خارج از دانشگاه دانشجویان و فرآیند تدریس و یادگیری را تحت تأثیر قرار می دهند کدامند؟
همچنین تغییرات تکنولوژی و توسعه برنامه های درسی مرتباً مسائل و فرصتهای جدیدی را برای تحقیق پیش میآورند شاید از نوآوریهای آموزشی در سازمان بندی کلاسهای درسی مواد درسی روش تدریس و کاربرد تجهیزات و وسایل فنی بیش از پیش طرفداری میشود. نوآوریهایی مانند آموزش تلویزیونی آموزش برنامه ای روشها و مفاهیم مربوط به موضوعهای آموزشی جدید برنامه ریزی آموزشی نرمش پذیر و تدریس گروهی لازم است که در فرآیند تحقیق مورد ارزشیابی قرار گیرند.
تجارب تحصیلی دوره کارشناسی و کارشناسی ارشد نیز نگرش جستجوگرانه ای را درباره روشهای متداول بر می انگیزد و آگاهی از مسائل را به نحوی مؤثر افزایش میدهد.
سخنرانیها و بحثهای کلاسی گزارش سمینار کنفرانس کنگره ها، تبادل نظرهای خارج از کلاس یا همکلاسان و استادان ممکن است بسیاری از مسائلی را مطرح کنند که باید حل شوند. برای دانشجویانی که در زمینه هایی مختلف آموزشی با استادان کار میکنند فرصتهای بسیار مناسبی به دست میآید تا از ارتباط حرفه ای که با استادان و دیگر دانشجویان دارند به عنوان عامل محرک استفاده نمایند.
خواندن مطالب کتابهایی که برای دانشجویان تعیین میشود تکالیف خاص گزارشهای تحقیقی و مقالات زمینه های بیشتری را فراهم میکند که باید درباره آنها تحقیق شود. در مقالات تحقیقی معمولاً تکنیکها و روشهایی مطرح میشوند که آنها را میتوان در مسائل دیگر به کار برد بسیاری از مقالات تحقیقی مسائلی را برای بررسیهای بیشتر پیشنهاد میکنند که ممکن است مفید باشند همچنین سایر نشریات مشابه برای کسانی که در جستجوی مسأله میباشند منابعی غنی به شمار میروند.
چند دانشجو نباید منتظر باشد که مسأله مورد تحقیق را برایش تعیین کنند، اما مشورت با هیأت علمی با تجربه تر دانشگاه، روش مطلوبی است.
بیشتر دانشجویان هنگامی که میخواهند مسأله ای را برای تحقیق انتخاب نمایند احساس نا امنی می کنند آنها مردد هستند که آیا مسأله ای که در ذهن خود دارند به اندازه کافی مهم است علمی است و یا عاری از خطرهای ناشناخته است. انتظار داشتن دانشجویان تازه کار که با یک مسأله کاملاً قابل قبول به استاد راهنما مراجعه میکنند دور از واقع گرایی است. یکی از وظایف مهم مشاور تحقیق این است که به دانشجویان کمک کند تا افکارشان روشن و متمرکز شود و از یک مسأله گسترده و بسیار پیچیده مسأله ای قابل اجرا بپرورانند.
به طور کلی برای یافتن یک مسأله پژوهش باید به مسائل محیط آموزشی و یا محیط اجتماعی تغییر در ابزار و مواد آموزشی کمک آموزشی تجارب تحصیلی مشورت با استاد راهنما و مشاور مراجعه به منابع آموزشی نظیر پایان نامه ها، رساله، دانشنامه ها فرهنگنامه ها و نشریات اداری تجارب آموزشی استادان که درگیر مشکلات میباشند و تماس با محیطهای آموزشی و پژوهشی مراجعه نمود.
علاوه بر مسائل فوق منابع تحقیق بسیار زیاد و متنوع اند و برای جوابگوئی به هر مشکلی با حل آن میتوان مسأله را عنوان و بر مبنای آن یک طرح تحقیق پی ریزی کرد. «بهروز نبوی منابع عمده ای که مسائل تحقیقاتی را عنوان یا طرح میکنند به شرح زیر توصیه میکند :
۱ – دولتها – معمولاً دولتها برای پیشبرد مقاصد و هدفهای خود بزرگترین منبعی هستند که به تحقیق مبادرت می ورزند. این تحقیق ممکن است برای حل یک مسأله اجتماعی مانند کج رفتاریهای جوانان و علل آن انجام گیرد یا مسافرت انسان در فضا و سایر مسائل فضائی و یا اینکه مسابقه تسلیحاتی و یا زمینه هایی مثل مسائل اقتصادی فرهنگی و غیره را مورد مطالعه قرار دهد.
۲- دانشگاهها و مؤسسات عالی آموزشی و پژوهشی – تحقیقات دانشگاهی نسبت به تحقیقات دولتی دارای قدمت بیشتری است. این تحقیقات در زمانهای قدیم صرفاً روی مطالب علمی محض چون فیزیک و شیمی انجام میگرفت اما در این اواخر، عموم دانشگاهها سعی دارند در کلیه شعب علوم به تحقیق بپردازند. امروزه دانشگاهها نیز مبلغ قابل توجهی از بودجه های دانشگاهی را صرف مطالعات و تحقیقات علمی میکنند. اصولاً فلسفه نوشتن
تحقیق پایان نامه رساله عادت دادن دانشجویان به امور تحقیقاتی است. به این ترتیب دانشجو پس از آگاهی بر تعدادی تئوریهای علمی دست به یک کار تحقیق میزند و از این رهگذر، مطالب علمی را در عمل می آموزد و با مشکلاتی که پیش می آید آشنایی حاصل میکند معمولاً واحدهای دانشگاهی بزرگترین مراجعی هستند که مسائل تحقیق را عنوان می کنند و دانشجویان جهت انتخاب موضوع تحقیق میتوانند این منابع را مورد مطالعه قرار دهند.
مؤسسات خصوصی و غیر دولتی – مؤسسات غیر دولتی به منظور پیشرفت سریعتر و بیشتر دست به تحقیقاتی خصوصی میزنند این نوع تحقیقات همیشه برای نیل به مقاصد اختصاصی سازمانی نیست مثلاً شرکتهای چند ملیتی دارای دستگاه تحقیقاتی وسیعی هستند که نه تنها امور و مشکلات خود را بلکه تعدادی از مشکلات اجتماعی را نیز تحقیق میکنند. این شرکتها نیز سالانه مبالغ هنگفتی از بودجه خود را به تحقیقات دانشگاهی اختصاص می دهند.
-۴- مؤسسات تحقیقات – سازمانهایی که دستگاه تحقیقاتی مجهزی ندارند و از وجود کارشناسان تحقیق مؤسسات دیگر استفاده میکنند. این گونه مؤسسات که غالباً مؤسسات انتفاعی هستند مشکلات و مسائلی را که به آنها واگذار میشود، در قبال اخذ مبلغی پول تحقیق و بررسی میکنند.
با توجه به منابع ذکر شده در تحقیق ما به منابعی نیاز داریم تا با استفاده از آنها بتوانیم اطلاعات و حقایق مورد نظر را بدست آوریم و امری را رد یا اثبات کنیم. منظور ما از منابع هر مرجع و مدرکی است که به گونه ای محقق را در شناخت یا کشف مسأله مورد نظر یاری دهد.
از تلاشهای لازم برای محقق یکی همین کوشش است و شاید در جهاتی دشوارترین تلاشها به خصوص در کشورهای جهان سوم که با فقر فرهنگی مواجه هستند.
اگر پژوهشگر نتوانست با استفاده از منابع ذکر شده موضوع تحقیق خود را انتخاب و تعیین کند میتواند از طریق مطالعه نوشته های موجود و تحقیقات انجام شده در زمینه مورد علاقه اش موضوع تحقیق خود را برگزیند این روش از موضوع یابی، نه تنها به محقق این فرصت را میدهد که موضوع جالبی را برای تحقیق خود انتخاب کند بلکه او را با تحقیقات و موضوعات مختلف در حوزه مورد علاقه اش آشنا میکند و چه بسا که در اثر مطالعه
پژوهشهای دیگران نیاز به کاوش بیشتری را در زمینه ای احساس کند، یا علاقه مند شود که تحقیق ویژه ای را در موقعیت مشابه یا در شرایط دیگری انجام دهد. به هر حال، دانشجو، یا پژوهشگر با مطالعه و تجزیه و تحلیل انتقادی از نوشته ها و پژوهشهای دیگران و با کمی آفرینندگی و نوآوری و افزایشی بودن آن قادر خواهد بود که موضوع مناسبی برای پژوهش در زمینه مورد علاقه خویش پیدا کند.
ارزشیابی مسأله
پس از آنکه یک مسأله تحقیق مناسب تشخیص داده شود پژوهشگر باید اطمینان کامل حاصل نماید که مسأله انتخاب شده اهمیت و ارزش پژوهش را دارد. مسأله باید مهم باشد و مسأله جدیدی را مطرح کند و به عبارت دیگر زمینه ساز تحقیقات دیگر باشد به عبارت دیگر مسأله انتخاب شده باید مورد ارزشیابی قرار گیرد هر موضوع و مسأله اجتماعی را به صرف اینکه قابل تحقیق میباشد نباید مورد بررسی قرار داد در انتخاب موضوع تحقیق باید به اهمیت مسأله مورد نظر توجه داشت تا اگر واجد ارزش و اهمیت کافی نیست برای آن انرژی و وقت و بودجه بدون جهت تلف نگردد. ارزش کار محقق در صورتی قابل توجه است که با صرف حداقل زمان و کمترین نیروی انسانی و مالی بتواند موفق به کسب بیشترین نتیجه بشود. به این ترتیب محقق باید موضوعی را انتخاب کند که پس از پایان کار تحقیق نسبت به کاری که انجام داده است و نتیجه ای که عایدش شده است رضایت کافی داشته باشد. به طور کلی مسأله فقط در صورتی مناسب خواهد بود که پاسخ این پرسشها مثبت باشد.
۱ – آیا از آن گونه مسائلی است که میتوان آن را در فرآیند تحقیق به نحو مؤثری حل کرد؟ آیا برای آزمون نظریه یا برای یافتن جواب مسأله مورد نظر میتوان داده های مناسبی را جمع آوری کرد؟
اطلاعات مورد نیاز باید فراهم باشد چه بسا دیده شده است که موضوعی برای تحقیق انتخاب گردیده است که مطالعه آن اهمیت و ارزش زیاد دارد بودجه کافی در دست است. و نیروی انسانی لازم در اختیار محقق است ولی امکانی برای به دست آوردن اطلاعات مورد نیاز وجود ندارد این اطلاعات ممکن است جنبه شخصی و یا محرمانه داشته باشد.
۲ – آیا مسأله مهم است؟ آیا اصل مهمی در آن هست؟ راجع به اهمیت مسأله قبلاً شرح داده
شد.
آیا مسأله جدید است؟ نادیده گرفتن تحقیقات قبلی ممکن است بی جهت وقت دانشجو را در مسأله یا مسائلی که قبلاً توسط دیگران تحقیق شده است تلف کند. هر چند تازگی و بکر بودن مسأله مهم است، اما نباید چنین پنداشت که مسأله ای که قبلاً تحقیق شده است دیگر ارزش مطالعه را ندارد. در بسیاری از مواقع تکرار تحقیق به منظور اثبات مجدد نتایج آن با برای گسترش اعتبار یافته های آن در موقعیتهای متفاوت است.
-۴- آیا هدف محقق از مسأله ای که انتخاب کرده است روشن است؟ بی هدفی ابهام و گنگ بودن موضوع تحقیق موجب خواهد شد که محقق پس از پایان کار تحقیق از نتیجه ای که به دست آمده است رضایت نداشته باشد.
۵ – آیا امکان مطالعه مسأله مورد نظر وجود دارد؟ انجام یک تحقیق بالنسبه بی عیب و نقص و رسیدن به هدفهای اصلی در صورتی میسر خواهد بود که تحقیق امکانات مطالعه مسأله مورد نظر را داشته باشد. به عبارت دیگر آیا تحقیق در مورد مسأله امکان پذیر است؟ پس از آنکه طرح تحقیق ارزشیابی شد هنوز این مسأله باقی است که آیا با امکانات یک محقق خاص مناسب است یا خیر؟ هر چند ممکن است مسأله خوبی باشد آیا برای من مسأله خوبی است؟ آیا من میتوانم آن را به نتیجه خوبی برسانم؟ بعضی از سئوالاتی که ممکن است پیش بیاید عبارتند از :
الف) آیا من مهارت لازم را برای طرح ریزی و انجام چنین کاری دارم؟ آیا دانش من در این زمینه به اندازه کافی هست که بتوانم جنبه های مهم آن را درک و یافته های خود را تفسیر کنم. آیا برای پروراندن اداره کردن و تفسیر روشها و وسایل مورد نیاز جمع آوری داده ها مهارت کافی دارم؟ آیا در کاربرد طرحهای تحقیقاتی و روشهای آماری دانش و مهارت لازم را کسب کرده ام؟
ب آیا داده های مربوط به تحقیق را میتوان به دست آورد؟ آیا روشها و وسایل معتبری برای جمع آوری داده ها وجود دارد؟ آیا میتوانم به پرونده های جامع و مدارک مهم دست یابم؟ ج) آیا من امکانات مالی لازم را برای انجام این مطالعه در اختیار دارم؟ هزینه تهیه وسایل جمع آوری داده ها، چاپ آزمونها مسافرت و کارهای دفتری تا چه اندازه است؟
د) آیا وقت کافی برای تمام کردن طرح را دارم؟ آیا برای طرح روشها، انتخاب وسایل جمع آوری داده ها، جمع آوری و تجزیه و تحلیل داده ها و تکمیل گزارش تحقیق وقت کافی دارم؟ از آنجایی
که بیشتر برنامه های تحصیلی محدودیتهای زمانی وجود دارد بنابر این اجرای برخی از طرحهای با ارزش و دراز مدت حذف می شوند.
هما آیا من شهامت و تصمیم لازم برای پیگیری تحقیق را علی رغم مشکلات و موانع اجتماعی که ممکن است در آن موجود باشد دارم؟ آیا هنگامی که جمع آوری داده ها دشوار است و یا دیگران از همکاری شانه خالی میکنند؟ کار را با جرأت تمام دنبال خواهم کرد؟
به طور کلی مسأله بایستی متناسب با ویژگیهای پژوهشگر باشد. عنایت به این ملاک مستلزم
پاسخگویی به سئوالات زیر است:
آیا من به حل این مسأله علاقه مندم؟
آیا بضاعت علمی و عملی لازم را برای حل این مسأله دارم؟
آیا قادر به جمع آوری اطلاعات جهت پاسخگویی به حل مسأله هستم؟
آیا روشها و وسایل مناسب برای جمع آوری اطلاعات موجود است؟
آیا امکانات مالی برای حل مسأله را دارم؟
آیا صبر و شکیبایی لازم را دارم؟
آیا مسأله پژوهشی را میتوان در مدت زمان معین شده پاسخ داد؟
بنابراین پژوهشگر باید مسأله را خیلی وسیع و گسترده انتخاب نکند، تا بتواند پاسخ آن را در مدت زمان مشخص و معین دریابد.
۱ همان کتاب، ص ۵۹
فصل سوم
تهیه و تدوین فرضیه
پس از آنکه مسأله تعیین و شناخته شد ممکن است پاسخ ها یا راه حل های مشخص به صورت فرضیه تنظیم شود. این گمانها حدسهای بخردانه یا اندیشه ها ممکن است به تجربیات قبلی، مشاهدات غیر رسمی با اطلاعات به دست آمده از دیگران مبتنی باشد. کسانی که در موقعیتهای روزانه با مسائلی مواجه میشوند معمولاً به ساختن فرضیه های غیر رسمی می پردازند که می توان مستقیماً آنها را آزمود مثلاً وقتی سوئیچ ماشین را می زنیم و ماشین
روشن نمی شود، چند فرضیه غیر رسمی به ذهن می آید :
۱ – فیوز سوخته و یا وصل نشده است.
– جریان برق قطع شده است.
باطری ماشین خراب شده است.
۴ – سیم آن قطع شده است.
۵- سوئیچ خراب شده است.
هر یک از حدسهای نظری را میتوان با آزمایش دوشاخه جایگزینی یک سوئیچ سالم، بررسی فیوز یا عامل قطع برق به وسیله جایگزین کردن سیم و باطری سالم و غیره آزمایش کرد.
فرضیه عبارت است از آنچه که محقق به دنبال آن میگردد و یا حدسی است زیرکانه و علمی که برای نتیجه تحقیق میزنیم به عبارت دیگر پیشنهادی است که در محک آزمایش علمی سنجیده می شود.
محقق در شروع به کار تحقیق عقیده خود را بر مبنای تئوریهای موجود به صورت فرضیه ای در می آورد که در مراحل بعدی مورد تجزیه و تحلیل علمی قرار میگیرد تا صحت و سقم آن معلوم گردد به این ترتیب فرضیه پیشنهادی رد یا قبول و یا تصحیح میشود و غلط یا درست بودن علت آن به وسیله آزمایشهایی که انجام گرفته است روشن می شود.
همان طوری که اشاره شد پژوهشگر پس از انتخاب و تعیین مساله اقدام به بیان فرصیه پژوهشی می نماید. فرضیه راه حل پیشنهادی پژوهشگر برای حل مسأله است. به همین دلیل تدوین فرضیه مناسب بستگی به چگونگی بیان مسأله دارد به عبارت دیگر ریشه یک فرضیه مناسب با انتخاب و بیان مسأله در هم آمیخته است. فرضیه ابزار نیرومندی است که پژوهشگر را قادر می سازد تا نظریه را به مشاهده و مشاهده را به نظریه ربط دهد. فرضیه یک قضیه شرطی یا فرضی است که تأیید یا رد آن باید بر اساس سازگاری مفاهیم آن و به استناد مدارک تجربی و دانش گذشته آزمایش شود به عبارت دیگر فرضیه قضیه آزمایشی پیشنهاد شده ای برای حل مسأله یا تبیین یک پدیده است. فرضیه به عبارت ساده تر جمله ای است که انتظارات محقق را در زمینه رابطه بین متغیرها بیان میکند.
در تحقیقات علمی فرض عبارت است از یک بیانیه ظنی و حدس یا یک پیشنهاد آزمایشی و احتمالی درباره چگونگی روابط بین چند متغیر
چگونگی روابط متغیرها که معمولاً مورد بررسی و دستکاری پژوهشگران قرار میگیرد از حالات زیر خارج نیست پژوهشگر به دنبال بررسی و مقایسه تفاوت تأثیر دو یا چند متغیر بر یک یا چند متغیر دیگر است.
برای مثال :
۱ – هنگامی که مقایسه و مطالعه دو روش مختلف آموزش زبان انگلیسی مورد توجه محقق قرار میگیرد محقق در پی آن است که تفاوت تأثیر این دو روش را مورد بررسی و مقایسه قرار دهد. ۲ پژوهشگر در کار کشف و تعیین رابطه علت و معلولی دو یا چند متغیر است برای مثال محقق ممکن است قصد آن کند که دریابد آیا اشتغال دانشجو علت افت تحصیلی است؟
با توجه به مطالب یاد شده فرضها در تحقیق ممکن است به دو صورت بیان شوند. اول آن دسته از فرضهایی که به احتمال وجود تفاوت رابطه یا اثر اشاره کنند. دوم؛ آن گروه از فرضهایی که به نداشتن تفاوت رابطه یا اثر اشاره کنند فرضهای نوع اول را اصطلاحاً فرض تحقیق و فرضهای نوع دوم را فرض پوچ، صفر یا آماری مینامند.
به طور خلاصه فرض تحقیق عبارت است از یک تصور ذهنی، حدسی یا احتمالی که محقق در مورد نتایج ویژه تحقیق پیش از آزمایش و تجربه پیش بینی میکند و یا موقتاً قبول
می نماید. البته محقق آگاه همواره در نظر دارد که هدف او آزمودن و آزمایش کردن فرض
تحقیق است نه اثبات آن.
نظر ون دالن
ون دالن معتقد است که فرضیه همانند نورافکن پر قدرتی است که راه را برای پژوهشگر روشن میکند فرضیه به ویژه در پژوهشهایی که هدف آن کشف روابط علت و معلولی است
ضروری میباشد.
فرضیه در پژوهش دارای نقشهایی به شرح زیر است :
۱ – فرضیه به مطالعه منابع مربوط به موضوع مورد تحقیق جهت میدهد و از مطالعه منابعی که با موضوع مورد پژوهش ارتباطی ندارد جلوگیری به عمل می آورد. به عبارت دیگر فرضیه مشخص میکند که چه چیزی با موضوع مورد پژوهش در رابطه است و از جمع آوری اطلاعات
بی حاصل جلوگیری به عمل می آورد. ۲ – فرضیه جهت و هدف تبیینها را معین میکند از طریق همبستگیهای درونی بین واقعیت هاست که میتوان الگوی با معنایی برای درک مسأله فراهم کرد. چنانچه فرضیه
درست صورت بندی شده باشد میتواند جهت و هدف و تبیین ها را مشخص کند.
۳- فرضیه پژوهشگر را به برخی از جنبه های موقعیتی که از نظر مسأله پژوهشی معنی دار است احساس میکند به طور کلی فرضیه تفاوت بین پژوهش دقیق و مفید را از پژوهشهایی که
دارای وقت کمتر هستند مشخص میکند.
۴- فرضیه ها به پژوهشگر کمک میکنند تا تا مسأله پژوهشی را بهتر درک کنند. فرضیه ها
پژوهشگر را قادر میسازند تا روش تحقیق و همچنین روشهای جمع آوری اطلاعات فرضیه را
برای حل مسأله پژوهش معین کند.
۵- فرضیه، چهارچوبی برای گزارش نتایج فراهم میسازد آنها به پژوهشگر اجازه میدهند تا
داده های مربوط را جمع آوری کند و به همین ترتیب امکان تفسیر اطلاعات جمع آوری شده را
مهیا می سازد.
در هر پژوهش عملی پژوهشگر باید نسبت به نتایج احتمالی پژوهش خود با چند فرضیه
احتمالی در نظر بگیرد تا بتواند کوشش خود و کار پژوهش را در جهت مشخص هدایت و از
نشئت و پراکندگی در آن جلوگیری کند. فرضیه توجیه و تبیینهای معینی را درباره واقعیت عرضه میکند و بنابراین پژوهشگران را در بررسی این تبیین ها و تجربه های وسیع کمک و هدایت میکند تنظیم فرضیه موجب میشود که از ادعای آنهایی که مایل به انجام پژوهش در زمینه ای هستند اما صلاحیت (توان) آن را ندارند جلوگیری شود زیرا فرضیه ای که محقق قبل از پژوهش خود بیان میکند نشانه آگاهی او در یک زمینه خاص است، فرضیه معمولاً مظهر قوه ابتکار و تفکر محقق است.
فرضیه یک پیشنهاد توجیهی و به زبان دیگر راه حل مسأله است. هم موجب استنتاج می شود و هم به یافتن نظم و ترتیب در بین واقعیت کمک میکند و می توان گفت که پژوهش را بدون فرضیه نمیتوان آغاز کرد هر چند فرضیه یک حکم مبتنی بر حدس رابطه بین متغیرهاست اما همان گونه که کلود برنارد میگوید به هیچ وجه بدون دلیل زاییده تخیل محض نیست، بلکه همواره مبنایی در شهودات یعنی در طبیعت دارد. تفاوت آن با تئوری آن است که فرضیه نوعی پیشگوئی درباره نتیجه پژوهش است و کما بیش بدون درنگ قابل وارسی و تحقیق است در حالی که تئوری در مرحله آخر علم قرار گرفته است. تعداد بسیاری از قوانین را تلخیص میکند و ممکن است حتی مدتها یا هرگز قابل وارسی و تحقیق نباشد.
ویژگیهای تدوین فرضیه
اهمیت نسبی یک فرضیه معین فقط در رابطه با کارآیی آن در یک مسأله مورد قضاوت قرار میگیرد و اعتبار نهایی آن نیز از طریق آزمودن آن مشخص میشود. با وجود این قضاوت درباره فرضیه های تدوین شده مستلزم تعیین ملاک یا ملاکهایی است که ویژگیهای فرضیه با عنایت به آنها مورد ارزشیابی قرار میگیرد.
نظر تاکمن
تاکمن معتقد است تدوین یک فرضیه خوب با توجه به ملاکهای زیر صورت میگیرد:
۱ – باید رابطه بین دو یا چند متغیر را حدس بزند.
۲ – باید روشن و بدون ابهام و به صورت یک جمله اخباری بیان شود.
قابل ارمود دانه به این معنی که امکان بیان مجدد آن به صورت عملیاتی وجود داشته
برای آشنا شدن به نحوه بیان فرضیه با توجه به ملاکهای فوق به مسائل پژوهشی زیر توجه
مسأله اول چه رابطه ای بین سطح سواد و توسعه اقتصادی وجود دارد؟
مسأله دوم آیا بین وضعیت اقتصادی خانواده و افت تحصیلی دانشجویان در دانشگاه رابطه ای وجود دارد؟
مسأله سوم آیا کار آبی دانشجویانی که دوره آموزشی را گذرانده اند بیشتر از دانشجویانی است که این دوره را نگذرانده اند؟
مسأله چهارم: آیا عامل قومی نقش مؤثری در نسل کشی در یوگسلاوی داشته است؟
فرضیه هایی که از مسأله فوق می توان استخراج و بیان کرد عبارت اند از :
فرضیه اول بین سطح سواد و توسعه اقتصادی همبستگی وجود دارد.
فرضیه دوم بین وضعیت اقتصادی خانواده و افت تحصیلی دانشجویان در دانشگاه همبستگی معکوس وجود دارد.
فرضیه سوم کارآیی دانشجویانی که دوره آموزشی را گذرانده اند بیشتر از دانشجویانی است. که این دوره را نگذرانده اند.
فرضیه چهارم عامل قومی نقش موثر در نسل کشی در یوگسلاوی داشته است.
جهت مطالعه بیشتر و یادگیری سعی میشود به مثالهای دیگری پرداخته شود. مسأله را با یک جمله استفهامی مورد پرسش قرار دهید جمله استفهامی دارای این حسن است که مسأله را به گونه مستقیم مطرح می سازد. ساده ترین راه همواره بهترین راه است و بهتر است که مسأله را بپرسید.
اینک به نمونه هایی از بیان مسأله که در زیر داده می شود توجه کنید :
مسأله اول چه رابطه ای بین سرمایه گذاری و توسعه اقتصادی وجود دارد؟
فرضیه اول بین سرمایه گذاری و توسعه اقتصادی رابطه مستقیم وجود دارد.
افزایش
متغیر مستقل
افزایش
افزایش سرمایه گذاری
توسعه اقتصادی
متغیر وابسته
← افزایش
رابطه مستقیم
همبستگی
افزایش
متغیر مستقل
متغیر وابسته –
همبستگی مثبت و مستقیم به این معنی است که جهت تغییرات در دو متغیر یکسان است و افزایش یا کاهش یک متغیر همراه با افزایش و کاهش متغیر دیگر است.
افزایش
متغیر مستقل
متغیر مستقل
کاهش
متغیر وابسته
کاهش
افزایش
متغیر وابسته
همبستگی معکوس به این معنی است که افزایش یک متغیر در رابطه با کاهش متغیر دیگر است. به عبارت دیگر چنانچه متغیر A افزایش یابد متغیر B کاهش پیدا خواهد کرد و یا برعکس چنانچه A کاهش یابد B افزایش پیدا خواهد کرد.
مسأله دوم چه رابطه ای بین تورم قیمتها و قدرت خرید مردم وجود دارد؟
فرضیه دوم بین تورم قیمتها و قدرت خرید مردم رابطه معکوس وجود دارد؟
افزایش ۱
متغیر وابسته B
– رابطه معکوس
متغیر مستقل A
کاهش
متغیر مستقل A
کاهش
افزایش
= رابطه معکوس
متغیر وابسته B
مثال :
مسأله دوم آیا عدم تشکیل احزاب موانع توسعه سیاسی می باشد؟
فرضیه دوم عدم تشکیل احزاب نقش مؤثری در موانع توسعه سیاسی دارد.
مسأله سوم: آیا فعالیت احزاب در حکومتهای دموکراسی بیشتر از حکومت های دیکتاتوری می باشد؟
فرضیه فعالیت احزاب در حکومتهای دموکراسی بیشتر از حکومت های دیکتاتوری می باشد.
بنابراین چگونگی روابط بین متغیرها که معمولاً مورد بررسی و دستکاری پژوهشگران قرار می گیرد، از حالات زیر خارج نیست :
۱ – پژوهشگر در کار کشف و مطالعه میزان رابطه و جهت همبستگی بین دو یا چند متغیر است. برای مثال بررسی میزان سرمایه گذاری و ارتباط آن با توسعه اقتصادی
۲- پژوهشگر در کار کشف و تعیین رابطه علت و معلولی دو یا چند متغیر است. عدم تشکیل احزاب علت موانع توسعه سیاسی میباشد.
۳ – پژوهشگر به دنبال بررسی و مقایسه تفاوت تأثیر دو یا چند متغیر دیگر است برای مثال فعالیت احزاب در حکومتهای دموکراسی بیشتر از حکومتهای دیکتاتوری می باشد.
همان طوری که در تعریف عملیاتی اشاره شد مفاهیم انتزاعی میبایستی به مفاهیم انضمامی تبدیل شود. در مثال بالا حکومتهای دیکتاتوری و حکومت های دموکراسی انتزاعی است.
به یاری متغیرها میتوانیم احکامی که فقط مفاهیم انتزاعی را در بر میگیرند به احکامی با مصداقهای تجربی تبدیل کنیم تا دقت تجربی آن احکام قابل ارزیابی شود. نیازی نداریم که برای مفاهیم دارای مصدقهای تجربی روشن مثل سن و جنسیت اصطلاحات گوناگونی به کار ببریم.
ولی شاید لازم شود پیش از آنکه مفاهیم انتزاعی را برای هدایت پژوهش به کار گیریم و آنها را به متغیرها بدل سازیم. مثلاً مفهوم کثرت گرائی در علوم سیاسی نقش مهمی بازی میکند، ولی مصداق های تجربی آن به هیچ روی روشن نیست به منظور سنجش دقت تجربی هر حکمی که کثرت گرایی را به هر چیز دیگری نسبت دهد باید مفهوم مورد نظر را به متغیر یا مجموعه متغیرهای دارای مصداقهای تجربی روشن بدل کنیم شاید تصمیم بگیریم برای نشان دادن مفهوم کثرت گرایی در پژوهش از شمار گروههای ذی نفع در یک کشور به عنوان متغیر استفاده کنیم. پس میتوانیم برای ارزشیابی اعتبار تجربی احکام مربوط به رابطه بین مفاهیم بر اساس
مشاهداتمان در مورد رابطه بین متغیرها استدلالی معکوس کنیم اگر تمایل به این فرض داشته باشیم که متغیر تعداد گروههای سازمان یافته معنای اصلی مفهوم کثرت گرانی را در بر دارد، به این نتیجه خواهیم رسید که این متغیر به متغیر دیگری مثل میزان هزینه های دولت در زمینه رفاه اجتماعی وابسته است و به همین دلیل کثرت گرائی نیز به آن متغیر یا مفهوم دیگری که نماینده آن است وابسته است.
متغیرها به دو دلیل در فرآیند پژوهش جایگاه مهمی دارد نخست با فراهم آوردن مصداقهای تجربی و دقیق فراوانتر به ما کمک میکند تا آنچه را باید برای آزمایش نظریه مان مشاهده کنیم، دوم با شناختن نقشی که متغیرها در فرضیه بازی میکنند، می توانیم مشاهداتمان را سازمان دهیم.
باشد. باید توجه داشته باشیم ممکن است متغیری در تحقیقی وابسته و در تحقیقی دیگر مستقل
مثال :۱ هر قدر شمار گروههای ذی نفع در کشور بیشتر باشد میزان هزینه های دولت در زمینه های رفاه اجتماعی زیادتر میشود. در این مورد گروههای ذی نفع متغیر مستقل و میزان هزینه های دولت متغیر وابسته است.
مثال :۲ هر قدر دولت در زمینه رفاه اجتماعی بیشتر خرج کند تعداد گروههای ذی نفع بیشتر می شود.
در اینجا هزینه های دولت متغیر مستقل و تعداد گروههای ذی نفع متغیر وابسته است.
جهت روشن شدن به مسأله به مثال دیگری پرداخته میشود.
مثال :
فرضیه بحران مشروعیت نقش موثری در موانع توسعه اقتصادی دارد. در مثال فوق دو مفهوم انتزاعی و کلی وجود دارد؛ ۱ – بحران مشروعیت ۲ – توسعه اقتصادی
بحران مشروعیت متغیر مستقل توسعه اقتصادی متغیر وابسته
از آنجائیکه بحران مشروعیت و توسعه اقتصادی بر مبنای دیدگاههای مختلف دارای تعاریف مختلفی است و تحقیق در تمام ابعاد و پرداخته به همه متغیرها بسیار مشکل می باشد، لذا پژوهشگر باید معرف یا تعریف نظری خود را که بر مبنای نظر و یا دیدگاههاست، مشخص نماید. به عبارت دیگر محقق مفاهیم انتزاعی را به انضمامی تبدیل نماید.
مثلا پژوهشگر میخواهد بر مبنای دیدگاه لوسین پای بحران مشروعیت را تعریف نماید.
۱ بحران مشروعیت بطور خلاصه از جمله مواردی که عبور از بحران مشروعیت
را تسهیل میکنند عبارتند از:
(الف) توسعه و گسترش مشارکت واقعی مردم
ب ) قابلیت و توانائیهای نظام در ارتباط دادن به ارزشها به عملکردهای اقتصادی
سیاسی، اداری، اجتماعی
ج ) قابلیت نظام در تجهیز و جذب
د ) حکومت قانون
هـ ) تطابق میان سیاستهای اعلام شده و اعمال شده
و ) توانائی نظام در توزیع منطقی قدرت
آیا در تعریف نظری لازم و ضروری است که پژوهشگر به همه این متغیرها بپردازد. پس بنابراین محقق میتواند جهت پرداختن به مطالعه عمیق فقط به بعضی از متغیرهای حساس و
مهم بپردازد.
بعنوان مثال :
در تعریف نظری محقق می تواند به ۱ – توسعه و گسترش مشارکت واقعی مردم، ۲ – حکومت قانون – توانایی نظام در توزیع منطقی قدرت بپردازد.
معمولاً به متغیرهایی که مورد قبول همگان و یا اینکه اجماع نظر در مفهوم باشد.
۲ توسعه اقتصادی در اینجا نیز مفهوم توسعه اقتصادی باید از حالت انتزاعی به انضمامی و در مراحل بعدی عملیاتی شود منظور از توسعه اقتصادی ممکن است بر مبنای دیدگاههای مختلف درآمد سرانه تولید ناخالص ملی تولید خالص ملی تراز مثبت بازرگانی واردات و صادرات از بین بردن فقر متنوع ساختن منابع درآمد و غیره باشد. در اینجا نیز لازم است که تعریف نظری معرف محدود شود تا بهتر بتوان تحقیق نمود. مثلاً پژوهشگر می تواند از بیان متغیرهای مختلف در تعریف نظری به درآمد سرانه واردات و صادرات و با تراز مثبت بازرگانی بپردازد.
بنابراین در مفهومی که در فرضیه فوق از انتزاعی به انضمامی و به صورت نظری تعریف کرده ایم با پیروی از تعریف نظری میتوانیم آنها را به صورت عملیاتی نموده که قابل سنجش و اندازه گیری باشد.
عملیاتی
درصد مشارکت مردم در
انتخابات نسبت به جمعیت
مفهوم انتزاعی
انضمامی مشارکت مردم
میزان رأی
بحران مشروعیت ہے حکومت قانون
درصد اجرای قانون و عدم
اجرای قانون
توزیع منطقی قدرت
درصد تمرکز قدرت در سه قوه
درآمد سرانه
توسعه اقتصادی سه واردات و صادرات
تصمیم گیری و غیره
درصد میزان درآمد سرانه در
سالهای ذکر شده در موضوع
درصد واردات و صادرات
که تراز مثبت بازرگانی
درصد حجم مبادلات و درصد
تراز مثبت بازرگانی
بنابراین مفاهیم انضمامی که به صورت عملی تعریف شده بر خلاف مفاهیم انتزاعی، قابل مشاهده سنجش و اندازه گیری میباشد و از نظر علمی بسیار حائز اهمیت میباشد.
مفهوم سازی و تعریف مفاهیم بالاترین سطح شناخت علمی است
انتزاعی
انضمامی
ا شاخص عملیاتی
درآمد سرانه
درصدهای درآمد سرانه – آمارها و …..
تولید ناخالص ملی درصدها – آمارها و …..
درصد تولید ناخالص ملی
درصدها – آمارها و ….. واردات و صادرات واردات و صادرات
بعد اقتصادی :
ک تولید خالص ملی
درصدها – آمارها و …..
کاتراز مثبت بازرگانی درصدها – آمارها و ….
از بین بردن فقر
درصد تولید خالص ملی
درصد تراز مثبت بازرگانی
درصدها – آمارها و ….. خط زیر فقر – درآمدها
أحزاب
مفهوم توسعه
بعد سیاسی امنیت سیاسی
آزادی سیاسی
آزادی مطبوعات
انتزاعی
انضمامی
مشارکت سیاسی
عملیاتی
درصد رأی مردم در انتخابات
درصد و تعداد احزاب و مشارکت احزاب میزان رأی
درصد و میزان جرم و جنایت
درصد و تعداد زندانیان سیاسی
درصد و میزان سانسور و کنترل مطبوعات
انتزاعی
انضمامی
عملیاتی
سطح سواد
درصد بی سواد، دیپلم فوق دیپلم کارشناسی ارشد دکترا
آموزش
درصد سرمایه گذاری و آموزش
بعد فرهنگی مؤسسات فرهنگی
درصد سرمایه گذاری و تعداد مؤسسات
فرهنگی و عملکرد آن
کا سنت گرائی
میزان و درصد این افراد و گروهها و عملکرد آن
خرافات و قضا و قدر
درصد مردم نسبت به کل جمعیت کشور و عملکردها
مفهوم، صرفاً کلمه است که تجلی بخش ایده ای میباشد. مفهوم سازی نیز ساختن مفهوم انتزاعی به انضمامی برای فهمیدن امر واقعی است در مفهوم سازی به همه جنبه های واقعیت مورد نظر توجه نشده بلکه آن جنبه هایی که از نظر پژوهشگر حساس مهم و اصلی است مورد مطالعه قرار میگیرد. آنچه که یک مفهوم را مفیدتر میسازد این است که به طور جدی و بالقوه قابل مشاهده و اندازه گیری باشد فرضها در تحقیق ممکن است به دو صورت بیان شوند اول آن دسته از فرضهایی که به «احتمال وجود تفاوت رابطه یا اثر اشاره میکنند.
دوم آن گروه از فرضهایی که به نداشتن تفاوت رابطه یا اثر اشاره دارند. فرضهای نوع اول را اصطلاحاً فرض تحقیق و فرضهای نوع دوم را فرض پوچ، صفر یا آماری مینامند.
فرض تحقیق عبارت است از یک تصور ذهنی حدس یا احتمالی که محقق در مورد نتایج ویژه تحقیق پیش از آزمایش و تجربه پیش بینی میکند و یا موقتاً قبول می نماید. البته محقق آگاه متعهد همواره در نظر دارد که هدف او آزمودن و آزمایش کردن فرض تحقیق است و نه اثبات آن
فرض پوچ، صفر یا آماری، هدفی جز رد فرض تحقیق ندارد. این فرض صریحاً منکر وجود تفاوت، رابطه و یا اثر بین دو یا چند متغیر است. به سخن دیگر این فرض گویای آن است که هر نوع تفاوت، رابطه یا اثر صرفاً نتیجه وقایع اتفاقی و با خطاها و اشتباهات آماری و نمونه گیری است.
بنابراین پژوهشگر به جای آن که تلاش نماید آن را مستقیم آزمون نماید، سعی خواهد کرد حالت انکار یا نفی آن را مورد آزمون قرار دهد. حالت نفی یا عدم اختلاف یک فرضیه را فرض صفر مینامند (Nul Hypothesis) فرض صفر یک فرض آماری است که ادعا میکند بین متغیرهای مورد آزمایش یا پژوهش ارتباط یا اختلاف معنی داری وجود ندارد.
برای مثال بین پیشرفت دانشجویانی که از وسایل کمک آموزشی تعلیم دیده اند و دانشجویانی که با روش قدیمی تعلیم دیده اند تفاوت معنی داری وجود ندارد.
مثال به نظر می رسد موفقیت دانشجویانی که پیش دانشگاهی دیده اند و دانشجویانی که پیش دانشگاهی ندیده اند مساوی است.
مشخصات یک فرضیه خوب :
۱ روشن مشخص و معین باشد.
۲ – به خوبی تعریف شده باشد و قابل فهم باشد.
حدود آن مشخص گردد حد و مرزی مشخص داشته باشد.
۴- حتی المقدور بر اساس تئوریهای موجود بنا گردد، خیالی و ایده آلی نباشد. بتوان با وسایل و لوازم موجود آن را تحت آزمایش، تجربه و مشاهده علمی قرار
داد.
۶- نتایج حاصل از فرضیه قابل استفاده باشد.
نظریه «دونالداری»
دونالداری و همکارانش پنج ویژگی یا ملاک برای فرضیه نام برده اند : ۱- فرضیه بایستی قدرت تبیین داشته باشد فرضیه بایستی امکان تبیین برای آنچه که سعی در تبیین آن را دارد داشته باشد برای درک بیشتر این ملاک به مثال زیر توجه کنید، فرض نمایید کلید کولر را میزنید ولی کولر روشن نمیشود برای روشن نشدنش دلایل زیادی ممکن است وجود داشته باشد اما شما حدس می زنید که چون آب در کولر وجود ندارد، کولر روشن نمی شود این تبیین برای روشن نشدن کولر درست نیست اما اگر گفته شود که به علت خراب شدن موتور کولر روشن نمیشود تبیین درست است و در نهایت ارزش آزمون کردن را دارد. -۲- فرضیه باید رابطه مورد انتظار را بین متغیرها بیان کند در مثال مطرح شده در مورد کولر بیان این جمله که کولر دارای سیم کشی است و روشن نمیشود قابل استفاده نیست. فرضیه مفید و قابل قبول عبارت است از کولر روشن نمیشود چون سیم کشی آن دارای اشکال است. فرضیه باید قابل آزمون باشد مهمترین ویژگی یک فرضیه خوب آزمون پذیر بودن آن است به عبارت ساده معنی این ویژگی این است که فرضیه قابل رسیدگی است. به این معنی که فرضیه را می توان از طریق جمع آوری اطلاعات و مشاهده های آزمایشی رد یا تأیید و نتیجه ای را از آن استخراج کرد. چنانچه فرضیه درست باشد نتایجی بر اساس آن پیش بینی می شود یک
فرضیه قابل آزمون به پژوهشگر توانایی پیش بینی وقوع یا عدم وقوع حادثه را می دهد.
برای این که فرضیه ای قابل آزمون باشد فرضیه باید متغیرهایی را که قابل اندازه گیری باشند به هم مربوط سازد. چنانچه وسیله ای برای اندازه گیری متغیرها وجود ندارد بنابراین جمع آوری اطلاعات برای آزمون اعتبار فرضیه غیر ممکن است. بنابراین تا موقعی که متغیرهای مورد پژوهش را نتوان اندازه گیری کرد امکان آزمون فرضیه غیر ممکن است.
ملاک تعیین قابلیت اندازه گیری متغیرها تعریف عملیاتی است. تعریف عملیاتی به تعریفی گفته می شود که از طریق آن اعمال یا روشهایی را که برای اندازه گیری متغیرها لازم است تعیین میکند. برای روشن شدن مطالب گفته شده به فرضیه زیر توجه کنید :
فرضیه بین اعتماد به نفس و پیشرفت در یادگیری در دانشگاه همبستگی مثبت وجود دارد.
برای آزمودن فرضیه فوق تعریف متغیرهای مطرح شده در فرضیه به صورت عملیاتی ضروری است. اعتماد به نفس ممکن است به نمره ای که از آزمودن اعتماد به نفس و پیشرفت در یادگیری را به نمره ای که از اجرای این آزمون به دست می آید تعریف کرد.
اولین ملاحظه ای که در صورت بندی یک فرضیه بایستی مورد توجه قرار گیرد اطمینان در مورد تعریف متغیرها به صورت عملیاتی است از مفاهیم با سازه هایی که اندازه گیری آنها دشوار است بایستی اجتناب نمود. مفاهیمی نظیر خلاقیت قدرت دموکراسی از جمله مفاهیمی هستند که معنی کردن و اندازه گیری آنها دشوارتر است.
از بیان مفاهیم ارزشی به صورت فرضیه بایستی خودداری کرد. به عنوان مثال، جمله ای نظیر: «اجرا کردن برنامه های مشاوره و راهنمایی در دانشگاه ایده آل است را نمی توان مورد پژوهش قرار داد. این مجله را میتوان به صورت زیر به یک فرضیه قابل آزمون تبدیل کرد. فرضیه دانشجویانی که برنامه مشاوره و راهنمایی داشته اند موفقتر از دانشجویانی هستند که این برنامه برای آنها اجرا نشده است.
۴- فرضیه باید با اصول کلی دانش موجود هماهنگ باشد، فرضیه ها نباید با نظریه ها و قوانین کلی که قبلاً تدوین شده اند مغایر باشد. البته در تاریخ علوم مردانی نظیر: انیشتن نیوتون، داروین کپرنیک و دیگران پیدا شده اند که فرضیه هایی مغایر با دانش زمان خود تدوین کرده اند باید توجه داشت که کار این پیش قراولان در واقع در دانش قبلی نبود بلکه تشخیص و فهم دانش و تدوین آن به صورت نظریه های قابل قبول بود. بنابراین در بیشتر موارد و
به ویژه در مراحل آغازین پژوهش فرضیه یا فرضیه هایی صورت بندی شود که با دانش موجود مطابقت داشته باشند.
-۵- فرضیه بایستی تا حد امکان روشن و دقیق بیان شود بیان فرضیه به صورت ساده نه تنها آزمودن آن را آسانتر میکند بلکه پایه و اساس روشنی برای نتیجه گیری در مورد آن نیز مهیا می سازد. گاهی اوقات ضرورت ایجاب میکند که یک فرضیه کلی و گسترده صرفاً به خاطر آزمودن آن به طور روشن و دقیق به فرضیه های متعددی تقسیم شود.
گاهی اوقات ممکن است در یک پژوهش فرضیه های متعددی تدوین شود. به طور کلی پیشنهاد میشود که برای هر جنبه ای از مسأله پژوهشی یا برای هر دسته از اطلاعاتی که جمع آوری شده است یک فرضیه صورت بندی شود.
به عنوان مثال پژوهشگر ممکن است فرضیه ای به صورت زیر بیان کند :
میزان یادگیری و یادآوری دانشجویانی که از کامپیوتر استفاده کرده اند بیشتر از میزان یادگیری و یادآوری دانشجویانی است که همین درس را به کمک کتاب آموخته اند.
چون در گزارش تحقیق نتایج هر دو متغیر بادگیری یادآوری) را باید ذکر کرد بنابراین تدوین فرضیه به طور مجزا برای هر متغیر ضروری و دارای اهمیت است.
پیشنهاد می شود که در صورت بندی کردن فرضیه ها واژه ها به ساده ترین وجه ممکن به کار برده شود و از به کار بردن مفاهیم یا عبارات مبهم خودداری شود. از واژه ها به نحوی استفاده کنید که عموم دست اندرکاران استفاده میکنند.
خیلی از فرضیه ها که صورت بندی میشوند پس از آزمودن آزمایشی رد می شوند. پیش بینی می شود که این گونه فرضیه ها به وسیله اطلاعات جمع آوری شده تأیید نمی شوند. در صورتی که پیش بینی شما در مورد فرضیه ای چنین است بنابراین ضرورت دارد که آن را اصلاح کنید تا فرضیه مناسبی جانشین آن سازند.
منابع تهیه فرضیه
اغلب فرضیات و حدسیات بر اساس اطلاعات قبلی و با تکیه بر تفکر و تخیل و بهره گیری از منطق و استدلالی حاصل میشوند و در آن سعی داریم بین نمودها و پدیده ها پیوندی پدید آوریم.
و آداب و رسوم گاهی مواقع تهیه فرضیه میتواند بر مبنای تجربه شخصی و یا از خود علم سرچشمه بگیرد محقق با تمرکز فکری با توجه به بدیهیات و مسلمات عقلی با در نظر داشتن فرمولها و فعل و انفعالات با در نظر داشتن اصول و قوانین اثبات شده و در یک مجله با حاضر کردن همه آموخته ها و مکتسبات سعی دارد به تهیه یک حدس یا یک فرض علمی بپردازد.
تدوین یک فرضیه مناسب همانند انتخاب یک مسأله پژوهشی مناسب است. زیرا انتخاب یک مسأله به دشواری میتواند جدا از فرضیه ای که راه حل آن است صورت پذیرد. همان گونه که هیچ راه کاملی برای انتخاب یک مسأله وجود ندارد هیچ راه کاملی هم برای تدوین یک فرضیه وجود نخواهد داشت. گرچه فرضیه قبل از جمع آوری اطلاعات تدوین می شود. ولی تدوین یک فرضیه متناسب با اتکاء به تجربه امکان پذیر است برخی از مراحل جمع آوری اطلاعات نظیر به خاطر آوردن تجارب گذشته مطالعه منابع مربوط به موضوع مورد تحقیق یا یک مطالعه مقدماتی قبل از صورت بندی کردن فرضیه انجام میشود. به عنوان مثال؛ خیلی دشوار است بدون مطالعه انگیزشی بتوان تأثیر مدیریت خوب افزایش حقوق، عدم استثناء و تبعیض و غیره را بر افزایش راندمان و کارآیی مورد پژوهش قرار داد.
بنابراین پژوهشگر پس از کسب آگاهی لازم در مورد مسأله : منابع و تجارب گذشته خود آمادگی دارد فرضیه پژوهشی خود را صورت بندی یا بیان نماید. بایستی توجه داشت که فرضیه در این مرحله از پژوهش یک حدس یا توضیح آزمایش نشده پیرامون روابط بین متغیرهای مورد پژوهش است. فرضیه در این مرحله دارای دو اهمیت اساسی و عمده است : پژوهشی از طریق مطالعه
۱ – راهنمای پژوهشگر در انتخاب طرح تحقیق است و بایستی به شیوه ای بیان شود که ویژگیهای آزمودنیهایی را که بایستی از جامعه انتخاب شوند معین کند. به همین ترتیب ابزار اندازه گیری و مراحل اجرای آن را تعیین کند.
۲ – آگاه شدن دیگران از طریق فرضیه امکان پذیر است. بنابراین فرضیه بایستی به نحوی بیان شود که دیگران بتوانند آگاهی لازم را درباره ماهیت موضوع پژوهش کسب کنند. به طور کلی برای تنظیم فرضیه دو منبع بالقوه تئوریهای موجود و نتایج پژوهشهای انجام شده قبلی مورد توجه قرار میگیرد پژوهشگر با تشکیل فرضیه ها میتواند یافته های خود را فراسوی شرایط
خاصی که داده ها در آن به دست آمده است تعمیم پذیر به سخن دیگر چون یکی از هدفهای پژوهش ایجاد اجزایی برای تشکیل تئوریهای تعمیم پذیر است. پژوهشگر باید تا آنجا که ممکن است در به وجود آوردن یک پایه نظری با در جهت ایجاد آن بکوشد و گاه ممکن است تصادفی باشد و حتی از کشف و شهود ناگهانی ناشی شود اما اغلب فرضیه ها بر پایه یافته های مطالعات قبلی طرح میشود و هدف آنها استقراء رابطه بین دو یا چند متغیر در زمان حیال است. پژوهشگر بهتر است بتواند هم از نتایج پژوهشهای قبلی استفاده کند و هم در تدوین فرضیه های خاص مطالعه خود به تئوریهای کلی موجود متکی باشد، تاکار او در تنظیم فرضیه های جدید آسان شود داشتن فرضیه ای روشن او را در تعیین نوع داده های مورد نیاز و روشن تجزیه و تحلیل آماری آن یاری میدهد.
پژوهشگر باید سعی کند فرضیه های خود را بر پایه دیدگاههای نظری تدوین نماید.
آزمون فرضیه
لازم به یادآوری میباشد که فرضیه ها را نباید با مشاهدات اشتباه کرد. مشاهده بر چیزی که هست یا آنچه که دیده میشود دلالت دارد فرضیه کلی انتزاعی است که به مفاهیم، سازه ها و تئوری مربوط میشود در حالی که مشاهدات برای آزمون فرضیه ها به کار می رود، مشخص است و ملموس و مبتنی بر واقعیات
هنگامی که یک فرضیه با عنایت به آزمونهای آزمایشی و منطقی مورد حمایت قرار گرفت پایه اساسی برای تعمیم یک نتیجه گیری کلی فراهم می سازد. فرضیه پس از آن که در شرایط مختلف آزمایشی و منطقی مورد تأثیر قرار گرفت ممکن است به یک اصل یا قانون تبدیل شود. تفاوت بین فرضیه یک نتیجه کلی قانون و یا اصل بستگی به عوامل زیر دارد :
۱- شایستگی منطقی و نظری
-۲ تکرار پذیر بودن شرایط آزمایشی
– تعریف و ترسیم شرایط آزمایشی
۴- پیچیدگی موضوع
حوزه و اهمیت نسبی
ملاک با ارزش بودن یک فرضیه توانایی آن در آزمودن اعتبار آن است اعتبار هر فرضیه در
منجر به رد فرضیه ای که مغایر با دانش پذیرفته شده و یک سطح منطقی است پیش بینی کند.
دوم بایستی پس از آنکه فرضیه به صورت منطقی آزمون شد بایستی از طریق آزمایش و اندازه گیری مکرر آزموده شود.
مشکل اندازه گیری در تحقیقات مربوط به علوم انسانی و اجتماعی بیشتر به جهت کیفی بودن این مطالب است. در علوم مثبته مثل فیزیک و شیمی چون با موارد قطعی و اثباتی سر و کار داریم اطلاعات جمع آوری شده را هم میتوانیم به کمک وسایل کمی دقیق و علمی اندازه گیری کنیم در مسائلی کیفی این اشکال وجود دارد که اطلاعات حاصل به طور مستقیم و به طریق کمی قابل اندازه گیری نمیباشد به طور مثال برای به دست آوردن وزن و حجم ماده های مختلف دچار هیچ گونه اشکالی نمی شویم زیرا وسایل اندازه گیری دقیق آنها در دست است و به آسانی میتوانیم پیدا کنیم که کدام یک سنگین تر و کدام سبک تر است و یا هر یک دارای چه حجمی است و بزرگتر و کوچکتر آنها کدام است ولی در مطالعات اجتماعی به طور مثال: به موردی بر می خوریم که میخواهیم رضایت و نداشتن رضایت و درجات آن را در مورد تعدادی از افراد نسبت به عامل معینی بررسی کنیم پیدا کردن رضایت و نداشتن رضایت با کمی دقت عملی است ولی تعیین درجات آن واقعاً مشکل است. با توجه به مطالب فوق در اینجا به طور خلاصه به قابلیت اعتماد و ارزش علمی که اصول اندازه گیری و ارزیابی تحقیقات علمی هستند اشاره میشود.
۱- قابلیت اعتماد علمی
اگر آزمایشی را چندین بار تکرار کنیم یا تجزیه و تحلیل و اندازه گیری را در نوبت های مختلف انجام دهیم و در همه موارد نتایج یکسان باشد گوییم که مطالب به دست آمده دارای اعتماد علمی است. پس منظور از قابلیت اعتماد علمی حصول نتایج مشابه در تکرار اعمال قبلی است از طریق «آزمایش مجدد یعنی تمام محاسبات و اندازه گیریها را مجدداً انجام می دهیم.
طریق چند فرمی باشد یعنی به جای اینکه تنها به یک روش توسل جوییم، از راههای مختلف اندازه گیری را انجام میدهیم و به کمک نتایج به دست آمده اختلافها و اشتباهها را تصحیح می کنیم.
۲ ارزش علمی
هرگاه اندازه گیریهای انجام شده محقق را به همان منظوری که در شروع به امر تحقیق داشته است برساند، گوییم که مطالب به دست آمده دارای ارزش علمی است به این ترتیب امکان دارد که مطالب به دست آمده قابل اعتماد باشند و در صحت مطالب نیز هیچ شکی نباشد، ولی محقق را به آنچه در نظر داشته است نرساند. در این صورت، ما حصل، در عین داشتن قابلیت اعتماد علمی فاقد ارزش علمی است برای قضاوت در این امر معمولاً از طریق ارزش منطقی، نظر گروهی و مراجعه به موارد مشابه قبلی صورت میگیرد.
همان طوری که اشاره شد یک فرضیه هرگز به طور قطعی ثابت نمی شود، بلکه فقط تأیید
یا رد می شود. چنانچه اعتبار فرضیه پس از آزمودن تأیید نشود، بایستی رد یا اصلاح شود. هنگامی که یک فرضیه با آزمونهای آزمایشی و منطقی مورد حمایت قرار گرفت پایه و اساسی برای تعمیم یا یک نتیجه گیری کلی فراهم میسازد. فرضیه پس از آنکه در شرایط مختلف آزمایشی و منطقی مورد تأیید قرار گرفت به یک اصل یا قانون تبدیل میشود.
قانون علمی را می توان به فرضیه ای که اعتبار آن تأیید یا مورد سئوال نیست تعریف کرد.
ارزش منطقی
از نظر اصول منطقی باید مطالب قابل قبول باشد به این ترتیب نتایجی که یکدیگر را نقض کنند یا با یکدیگر هماهنگی نداشته باشند واجد شرایط ارزش علمی نمی باشند.
۴- اظهار نظر گروهی
معمولاً در تحقیقات علمی گروه محققان پس از اتمام کار، نتایج حاصل را مورد تبادل نظر و بحث قرار میدهند این نتایج هنگامی دارای ارزش علمی است که اختلاف نظری بین گروهها نباشد.
اگر در امر تحقیق به نتایجی می رسیم که قبلاً هم در همان زمینه تحقیق بعمل آمده است. می توانیم دو سری نتایج را با یکدیگر مقایسه و به صحت و سقم مطالب پی ببریم.
جامعه آماری و نمونه گیری
تمامی گروه و افرادی که جهت تحقیق مناسب تشخیص داده شده اند جمعیت با جامعه آماری نامیده میشود. جامعه آماری شامل تمام مواردی است که با معیارهای از پیش تعیین شده جهت تحقیق تطبیق می کنند.
جمعیت با جامعه آماری به همه موارد ممکن موجود در مقوله مورد نظر ما اطلاق می گردد که در یک یا چند صفت مشتر کند. مثل جمعیت با جامعه آماری روستائیان کارگران کارمندان دانش آموزان دانشجویان نمونه به گروهی از موارد مشخص گفته میشود که محقق آنها را در جریان تحقیق از میان همه موارد ممکن موجود در مقوله مورد نظرش با یکی از روشهای نمونه گیری انتخاب میکند پژوهشگران اجتماعی در بررسیهای خود معمولاً دست به نمونه گیری می زنند زیرا اول این که روش نمونه گیری این امکان را برایشان فراهم آورده است تا با انتخاب نمونه ای کافی از کل جمعیت با جامعه آماری به همان نتایجی دست یابند که معمولاً با مطالعه کل جمعیت با جامعه آماری میتوانند برسند.
دوم این که در بسیاری موارد دسترسی به کل عناصر و موارد جامعه آماری حداقل برای محقق امکان پذیر نیست.
سوم این که محققان وقت و توان مطالعه همه موارد جامعه مورد بررسی را ندارند. برای اینان دیگر هدف انتخاب بهترین نیست بلکه هدف نمونه ای است که معرف کل جامعه باشد تا بتواند نتایج حاصل از مطالعه موارد موجود در نمونه را درباره کل جمعیت با جامعه آماری که این نمونه از آن انتخاب شده است تعمیم دهند.
نمونه گیری
ما در بسیاری موارد، علاقه مندیم که درباره مردم رویدادها و اشیاء، اطلاعاتی به دست آوریم؛ مثلاً برای کسب اطلاع درباره مردم چند نفری را می شناسیم یا نمی شناسیم ولی در ما هستند مورد مطالعه قرار میدهیم و و ا احتمالاً پس ا از طی دوره تحقیق از این مطالعه نتایجی غالباً کلی به دست می آوریم. دسترس
مشاهداتی که به اتکاء شعور عادی درباره مردم انگیزه ها و رفتارهای آن صورت میگیرد بیشتر موارد، از تجارب و مشاهداتی که درباره تعداد نسبتاً کمی از مردم به عمل آمده استنتاج می شود، مثلاً میگوییم که نوجوانان بزهکارند ارزشهای اخلاقی مردم در این روزها تغییر پیدا کرده است.
پایه و اساس این گونه احکام ساده است. مردم بیشتر از طریق تجارب محدود خود به نتایج معینی درباره مردم و محیط آنها دست می یابند برای رسیدن به این گونه نتیجه گیریها باید از تجارب خود درباره دیگران نمونه برداری کنند. در واقع نمونه های نسبتاً کوچکی از همه تجارب احتمالی و ممکن را بر میگزینند و درباره هر یک گروه کلی داوری میکنند.
اما از آنجا که یکی از هدفهای عمده تحقیقات علوم انسانی کشف اصول و آگاهیهای معتبری است که قابل تعمیم به جامعه کل یا عام باشد و با عنایت به اینکه جمع آوری اطلاعات از همه اعضای تشکیل دهنده یک جامعه نمونه از جامعه عام هستیم. لذا، آگاهی هر چه بیشتر محققان علوم انسانی از چگونگی نمونه گیری در تحقیقات آنان را در دست یابی به اطلاعاتی دقیقتر و معتبرتر و نیز دریافتی توجیه و توضیح رساتری از آنها یاری میکند. زیرا در بسیاری از تحقیقات علوم انسانی که بر اساس مطالعه و بررسی مثلاً انگیزشها، رفتارها و ویژگیهای گروهی محدود و بدون توجه به چگونگی معیارهای گزینش نمونه صورت گرفته است. نتیجه گیریهای کلی به چشم میخورد محققان در این نوع از تحقیقات تلاش دارند نتایج حاصل از مطالعه محدود و بدون ضابطه را به گروه بزرگتری تعمیم دهند که این مسأله باعث بی اعتمادی مردم نسبت به تحقیقات میگردد.
در پژوهش علمی نیز نه تنها میخواهیم مواردی را که مشاهده با آزمایش کرده ایم بشناسیم، بلکه هدف مهمتر ما آن است که از این موارد خاص درباره موارد مشابه از لحاظ موضوع پژوهش استنتاج کنیم و حاصل پژوهش را در زمینه ای وسیعتر مورد استفاده قرار دهیم. مقصود آن است که بتوانیم نتایج پژوهش را تعمیم دهیم و قواعد کلی تری را از آن استنباط کنیم.
۱- تعریف و اهمیت نمونه
نمونه عبارت است از مجموعه ای از نشانه ها که از یک قسمت یک گروه یا جامعه ای بزرگتر انتخاب میشود به طوری که این مجموعه معرف کیفیات و ویژگیهای آن قسمت گروه یا جامعه بزرگتر باشد گزینش این مجموعه نشانه ها که اصطلاحاً آن را «نمونه» می نامند در
عزت الله نادری و مریم سیف نراقی همان کتاب، ص ۱۶۸
تحقیقات به ویژه تحقیقات علوم انسانی حائز اهمیت است. به طوریکه در گزینش نمونه
رعایت نکات زیر ضروری است :
۱ – نمونه بایستی با توجه به اهداف تحقیق انتخاب شود. ۲- در گزینش نمونه رعایت انصاف و عدم إعمال غرض شرط اساسی است.
عوامل مؤثر در تعیین حجم یا اندازه نمونه مورد توجه قرار گیرد. هدف همه نمونه برداریها در پژوهش علمی تهیه گزاره های دقیق و با معنا درباره یک گروه بر اساس مطالعه زیر مجموعه ای از آن گروه است. این گروه ممکن است مجموعه ای از افراد یا اشیاء باشد. دسترسی به ویژگیهای گروه کلی مورد مطالعه در صورتی امکان پذیر است که حالات گوناگون با موارد مختلف پدیده مورد مطالعه را بارها مورد آزمایش قرار داده باشیم. روشن است که تنها با یک نوبت آزمایش یا آزمایش در موارد محدود و خاص نمی توان به پژوهش علمی دست یافت. در پژوهش علمی این شرط مهم است که آزمایش مورد نظر به تعداد کافی تکرار شود تا امر تعمیم و استنباط امکان پذیر باشد. بنابراین ضمن تعیین مسأله مورد پژوهش لازم است مواردی که پژوهش در آن صورت میگیرد و همچنین فراوانی این موارد از قبل مشخص گردد. نمونه برداری فن یا شیوه ای است که بر پایه آن می توان تعداد موارد آزمایش و چگونگی انتخاب این موارد را مشخص کرد نمونه برداری اصولاً با توجه به دلائل
زیر صورت میگیرد : الف) قوانین علمی باید دارای کلیت باشد تا بتوان آنها را در همه مواردی که موضوع پژوهش در آنها مصداق پیدا میکند به کار برد. بنابراین چنانچه در پژوهش بتوان به همه مواردی که متناسب با موضوع پژوهش است دست یافت یا بتوان تا آنجا که ممکن است آزمایش را تکرار کرد، نیازی به نمونه برداری نخواهد بود. البته کلیت ایده آل یک قانون تجربی نیز موقعی حاصل می شود که همه موارد ممکن مورد پژوهش قرار گیرد مثلاً بر حسب این ایده ال برای بیان قانون کلی درباره رابطه میان هوش و پیشرفت تحصیلی در یک جامعه باید همه دانش موزان آن جامعه را از لحاظ این دو متغیر مورد آزمایش قرار داد. اما این گونه «استقراء کامل» غلب دشوار و گاه ناممکن است زیرا دسترسی به همه موارد همیشه امکان پذیر نیست.
به ویژه اگر گروه کلی گسترش بیش از حد داشته باشد اجرای پژوهش بسیار دشوار و حتی
بر عملی خواهد بود در مورد تکرار آزمایش نیز این دشواری مهم وجود دارد که پژوهش را
نمی توان به گونه نامحدود گسترش داد به نحوی که شامل و جامع همه موارد مهم و متناسب با موضوع پژوهش باشد. در این شرایط به ناچار باید عده معدودی از موارد موجود در گروه کلی را انتخاب و پژوهش را در مورد آنها انجام داد و در غیر این صورت اجرای پژوهش محال خواهد بود.
ب) نمونه برداری موجب تسهیل و تسریع کار پژوهش و صرفه جویی در وقت هزینه و نیروی پژوهش میشود. معمولاً از لحاظ اقتصادی به صرفه نزدیکتر است که زیر مجموعه ای از یک گروه و نه کل گروه مورد مطالعه قرار گیرد.
(ج) در برخی آزمایشها، خود تجربه یا مشاهده به شکلی در پدیده مورد مطالعه تأثیر میکند و حتی سبب ضایع شدن آن مورد بخصوص میشود. مثلاً در شیمی یا کشاورزی اگر بخواهیم راجع به ترکیب شیمیایی یا فرآورده کشاورزی بررسی کنیم، لازمه این بررسی آن است که مقداری از این فرآورده را از طریق شیمیایی تجزیه کنیم و این امر موجب از بین رفتن فرآورده مذکور میگردد. بنابراین ناچار خواهیم بود که پژوهش را روی نمونه ای از آن فرآورده و نه کل فرآورده انجام دهیم.
د) به گونه کلی بررسی یک گروه نمونه مؤثرتر و کارآمدتر از بررسی یک گروه بزرگتر است. نمونه برداری یکی از مباحث اساسی شناخت روشهای علمی است و در طرح ریزی و اجرای پژوهشهای تجربی و در بهره برداری از نتایج آن اهمیت فراوان دارد. از لحاظ شناخت روشهای علمی به جای پژوهش نامحدود موقعی میتوان قواعد و قوانین علمی را بر پایه بررسی موارد محدود و معینی بنا کرد که در انتخاب موارد آزمایش قواعد نمونه برداری رعایت شده باشد و میان این موارد خاص نمونه» و گروه کلی «جامعه» وجه شباهت دقیق موجود باشد و مقادیر توصیفی که از موارد آزمایشی استخراج میشود با روشهای آماری مناسب مورد بررسی قرار گیرد تا معلوم شود که تا چه حد میتوان به نتایج حاصل کلیت داد. اطلاع از مفاهیم اساسی آزمایش نیاز مطالعه طرح نمونه برداری است و برای درک روشهای نمونه برداری نیز آشنایی با برخی اصطلاحات امری ضروری است با توجه به این مطلب، ابتدا اصطلاحات فنی متداول در نمونه برداری و سپس روشهای مختلف نمونه برداری و چگونگی انتخاب گروه نمونه را بررسی میکنیم.
ا همان کتاب، ص ۱۶۶
همان کتاب، ص ۱۶۷
انواع نمونه و روشهای نمونه گیری
یک شرط مهم در نمونه گیری انتخاب حد مطلوب تعداد نمونه هاست. دیگر آنکه تمام افراد جامعه آماری باید شانس یکسان برای انتخاب شدن به عنوان نمونه آماری داشته باشند.
چنانچه نمونه هایی که از یک خانواده انتخاب میکنیم کافی نباشد، یا دارای خصوصیات استثنایی غیر از آنچه در اکثریت افراد جامعه وجود دارد باشد و یا اینکه آنها را اشتباهاً و یا عمداً و به میل و علاقه شخصی خودمان انتخاب کنیم، اولاً تحقیق جنبه علمی خود را از دست می دهد و ثانیاً نتیجه حاصل قابل تعمیم نخواهد بود.
به طور کلی در وهله اول باید جامعه مورد مطالعه را شناخت و دانست که چه گروهی با چه خصوصیاتی مورد مطالعه است و سپس تعداد نمونه کافی را بر طبق ضوابط و قوانین آماری انتخاب نمود.
برآورد دقیق پارامترهای جامعه
تنها از طریق افزایش حجم نمونه امکان پذیر است. اکنون این پرسش مطرح است که به منظور به دست آوردن مقدار معینی اطلاعات چه مقدار هزینه مورد نیاز خواهد بود. برای نمونه برداری از کدام روش استفاده شود تا هزینه لازم برای به دست آوردن مقدار ثابتی از اطلاعات به کمترین مقدار برسد آمار مقدماتی بدون تردید اهمیت این موضوع را می داند، اما تأکید آن بیشتر متوجه مفاهیم بنیادی و چنانکه گفتیم درک این نکته است که در موقعیتهای معینی پس از گردآوری داده ها چگونه باید استنباط شود برای حصول این هدف غایی، تشخیص روشهای نمونه برداری پارامترهای جامعه مورد علاقه برآورد کننده های این پارامترها و سرانجام دامنه خطاهای استاندارد همراه این برآورد کننده ها حائز اهمیت فراوان است. در زیر به انواع نمونه و روشهای مختلف نمونه برداری و چگونگی انتخاب آن به اختصار اشاره می شود.
نمونه گیری ساده تصادفی
اولین اقدام در نمونه گیری ساده تصادفی فراهم آوردن فهرست اعضای جامعه مورد مطالعه است. بدون دانستن تعداد افراد جامعه و حتی نام یا یک ویژگی مشخص که ممیز اعضاء از همدیگر باشد نمونه گیری معنی ندارد. در این نمونه گیری تمام اعضاء جمعیت آماری دارای
شانس یکسان جهت انتخاب میباشند. محقق باید لیست کاملی از اسامی کلیه اعضاء جمعیت آزمایشی به دست آورد و مطمئن شود که نام هر عضو بیشتر از یکبار در لیست ذکر نشده است.
فرض میکنیم کل جامعه آماری ۸۰۰ نفر (N) واحد) و تعداد نمونه مورد نیاز (n) واحد) ۸۰ نفر باشد. طریقه انتخاب به این ترتیب است که کلیه افراد جامعه آماری ۸۰۰ نفری را از ۱ الی ۸۰۰ شماره گذاری میکنیم و نام هر یک از این ۸۰۰ نفر را روی ورقه جداگانه ای نوشته آنها را تا میکنیم و در یک ظرف میریزیم سپس تکان داده هر بار یک نام را بیرون می آوریم و شماره اش را ثبت میکنیم این عمل را آنقدر ادامه میدهیم تا تعداد ۸۰ نمونه مورد نیاز کامل شود.
طریقه علمی این روش استفاده از اعداد تصادفی است جداول اعداد تصادفی جدولی است. که توسط ریاضی دانان و آمارگیران تهیه شده است و غالباً به کار می رود. به کمک این جدول می توان با سرعت بیشتری تعداد مورد نیاز نمونه را از کل جامعه آماری انتخاب و استخراج
نمود.
روش دیگر به این صورت است که هر یک از اسامی اعضای جامعه آماری را روی یک قطعه کاغذ نوشته و در جعبه ای ریخت و در جعبه دیگر نیز شماره هایی به ترتیب از ۱ الی آخر به اندازه تعداد جمعیت آماری ریخته و در یک زمان از داخل دو جعبه دو قطعه کاغذ بیرون آورده و شماره اش را ثبت نموده این عمل را آنقدر تکرار مینمائیم تا تعداد شماره های به دست آمده (۸۰ نمونه) باشد.
نمونه گیری تصادفی سیستماتیک
نمونه گیری سیستماتیک شباهت بسیار زیادی با نمونه گیری ساده تصادفی دارد. این نمونه گیری هم اساساً نیازمند یک چارچوب نمونه گیری کامل و مناسب است. لیستی که همه عناصر جمعیت را در بر داشته باشد به طور تصادفی نقطه یا عددی بر روی این لیست برگزیده می شود تا نمونه گیری از آنجا شروع شود. پس از برگزیدن نقطه شروع با فاصله ای معین و مساوی جلو می روند و در هر فاصله یک اسم انتخاب میشود. اگر کل جمعیت جامعه آماری یک دانشکده ۲۸۰۰ نفر باشد (N) و نمونه مورد نیاز ۵۰۰ باشد (n) کل افراد جامعه آماری را از ۱ الی آخر شماره گذاری میکنیم و افراد مورد نیاز را با همان نسبت انتخاب میکنیم و به منظور اینکه شانس انتخاب شدن برای همه دانشجویان یکسان باشد، باید نقطه شروع به صورت تصادفی انتخاب شود مثال فوق اگر تعداد کل افراد جامعه آماری (دانشجویان) ۲۸۰۰ و تعداد مورد نیاز ۱۰۰ نمونه و بعنوان مثال بطور تصادفی شماره ۴ نقطه شروع انتخاب شود و با توجه به اینکه نسبت انتخاب است اعداد انتخابی به شرح زیر می باشند : ۲۸
الی آخر … ۱۴۲، ۱۱۴، ۸۶، ۵۸، ۳۲ و ۴
۰۰ ۲۸= ۲۸۰۰ : ۱۰۰ – ۲۸
به طوری که ملاحظه میشود انتخاب دو مرحله ای است در مرحله اول نقطه شروع با روش تصادفی معین میگردد نمونه های بعدی به صورت سیستماتیک و با فواصل معین انتخاب می شود و همین کار را تا انتخاب همه افراد نمونه ادامه میدهیم.
نمونه گیری تصادفی طبقه ای
در این نوع نمونه گیری جمعیت یا جامعه آماری بر حسب صفت یا صفات اصلی آن به دو یا چند طبقه تقسیم می شود و پس از آن با یکی از روشهای ساده تصادفی یا منظم از هر یک از این طبقه ها نمونه گیری بعمل می آید در این نوع نمونه گیری علاوه بر وجود لیست کامل، بعضی از صفات و مشخصات اعضاء جمعیت آزمایشی نیز باید برای محقق معلوم و روشن باشد. البته این صفات و مشخصات در واقع متغیرهایی هستند که جمع آوری اطلاعات و داده های مربوط به آنها مورد نیاز میباشد بنابراین افراد جامعه آماری را بسته به خصوصیاتی که آنها را از یکدیگر متمایز می سازد به طبقات مختلف تقسیم میکنیم سپس با توجه به تعداد مورد نیاز نمونه از هر یک از طبقات نمونه گیری مجددی به طریق تصادفی ساده با سیستماتیک به عمل
می آوریم برای مثال اگر محققی قصد دارد از یک جامعه آماری ۲۰٫۰۰۰ نفری از خارجی های داخل ایران که ۱۰ فرانسوی ۲۵ انگلیسی ۳۵ آلمانی و ۳۰ ژاپنی هستند.
۵۰۰ نمونه انتخاب نماید در مرحله اول تعداد مورد نیاز را در هر یک از این طبقات بر
حسب درصدهای فوق معین میکنیم :
تعداد افراد خارجی نمونه از هر طبقه
تعداد نمونه فرانسوی
تعداد نمونه انگلیسی
تعداد نمونه آلمانی
تعداد نمونه ژاپنی
۵۰۰×۱۰ – ۵۰
۵۰۰ × ۲۵ – ۱۲۵
۵۰۰ × ۳۵ – ۱۷۵
۵۰۰×۳۰ – ۱۵۰
در مرحله دوم وارد هر یک از گروهها میشویم و با استفاده از یکی از روش نمونه گیری تصادفی شروع به انتخاب افراد نمونه میکنیم و این عمل را تا زمانی که تعداد مورد نیاز انتخاب گردد ادامه می دهیم.
فرض کنید که جمعیت آماری ما دانشجویان دوره لیسانس رشته علوم سیاسی هستند و جمع آنها (N) ۲۰۰۰۰۰ نفر است بطوریکه ۴۰۰۰ نفر از دانشجویان در سال اول و ۸۰۰۰ نفر در سال دوم ۴۰۰۰ نفر در سال سوم و ۴۰۰۰ نفر بقیه هم در سال چهارم هستند. در نمونه تصادفی طبقاتی متناسب از چنین جمعیتی بایستی همان درصدی از هر طبقه وجود داشته باشد. که هر طبقه در کل جمعیت دارد. مثلاً اگر اندازه نمونه تصادفی طبقاتی متناسب این جمعیت (n) مساوی با ۴۰۰ نفر باشد، از این عده ۸۰ نفرشان باید سال اول ۱۶۰ نفرشان به سال دوم ۸۰ نفرشان به سال سوم و ۸۰ نفرشان به سال چهارم تعلق داشته باشند. طرز محاسبه و انتخاب در جدول زیر مشخص شده است :
تعداد افراد هر طبقه کل جمعیت ( ۲۰۰۰۰)
درصد هر طبقه از کل جمعیت
اندازه های نمونه ها تصادفی ساده از هر طبقه ( ۴۰۰ = )
جدول مربوط به نمونه گیری تصادفی طبقه ای
درصد هر نمونه از نمونه تصادفی طبقاتی متناسب
سال اول ۴۰۰۰
سال دوم ۸۰۰۰
سال سوم ۴۰۰۰
سال چهارم ۴۰۰۰
۱۶۰
نمونه گیری ناحیه ای
در این نمونه گیری ابتدا از بین بخشها و یا گروههای موجود جامعه ای مورد نظر، چند بخش یا گروه بطور تصادفی انتخاب میشود سپس از بین اعضای هر یک از گروههایی که بطور نمونه انتخاب شده اند افراد را باز بطور تصادفی انتخاب کرده و در مجموع تعدادی نمونه از جامعه مورد نظر فراهم می آید.
نمونه گیری از طریق تصادفی ساده و تصادفی طبقاتی در صورتی امکان پذیر است که لیست کاملی از کل جمعیت آماری در دسترس باشد. حال اگر چنین لیست کاملی از جمعیت آماری وجود نداشت تنها راهی که برای انجام نمونه گیری تصادفی باقی خواهد ماند، نمونه گیری از طریق تصادفی ناحیه ای خواهد بود.
همچنین موقعی که توزیع جغرافیائی اعضاء به گونه ای پراکنده میباشد که دسترسی به همه آنان مقدور نیست در چنین مواردی از میان نواحی با مناطق چند ناحیه یا منطقه به طور تصادفی انتخاب میگردد. سپس از آن ناحیه یا منطقه که در واقع به عنوان جامعه کل در نظر
گرفته می شود، گزینش نمونه به یکی از طرقی که اشاره شد انتخاب می شود.
فرض کنید ما به یک نمونه تصادفی ۱۰۰۰ نفری (۱۰۰۰ =n) از جمعیت شهرنشین استان گیلان که به ۱۷ سالگی رسیده باشند احتیاج داریم در صورتی که لیست کاملی حاوی اسامی جمعیت شهرنشین استان گیلان وجود ندارد و بعنوان مثال می خواهیم فقط از پنج شهر نمونه انتخاب کنیم. در این حال ابتدا باید لیست کامل شهرهای گیلان و جمعیت آنها را تهیه کرد. پس از آنکه لیست شهرها و جمعیت آنها به دست آمد انتخاب نمونه شامل دو مرحله زیر خواهد بود. مرحله اول تخصص شماره های غیر مشابه به هر فرد یا هر گروه و انتخاب پنج شهر مورد نظر به طریق تصادفی از بین شهرهای گیلان و مرحله دوم انتخاب پنج نمونه ناحیه ای از جمعیت شهرهای منتخب باید به خاطر داشت که به علت نابرابری در پراکندگی تعداد اعضاء جامعه کل در نواحی با مناطق نتایج حاصل از این دست تحقیقات از قدرت تعمیم پذیری زیاد برخوردار نیست.
فصل چهارم
انواع تحقیق
۱ – تحقیق تاریخی
در این قسمت پژوهشگر پس از تعیین و تنظیم موضوع تحقیق باید در فکر انتخاب روش تحقیق باشد. مراد از انتخاب روش این است که مشخص کنیم چه روش تحقیقی برای بررسی موضوع خاصی لازم است. این که کدام یک از روشها برای یک مطالعه خاص بهترین روش است بستگی به شیوه تعریف مسأله و تدوین فرضیه دارد یک مسأله کلی را غالباً به چند روش میتوان مورد بررسی قرار داد. بنابراین انتخاب روش بستگی به موضوع تحقیق دارد و هر موضوعی یک روشی را می طلبد.
باید توجه داشت محقق به خوبی آگاهی دارد که آنچه یافته است تا حد زیادی بستگی به نوع کاوش او برای دست یافتن به آن دارد. انتخاب روش انجام تحقیق، بستگی به هدفها و ماهیت موضوع پژوهش و امکانات اجرایی آن دارد.
بنابراین، هنگامی می توان در مورد روش بررسی و انجام یک تحقیق، تصمیم گرفت که ماهیت موضوع پژوهش هدفها و نیز وسعت دامنه آن مشخص باشد با توجه به مقدمه فوق لازم به توضیح است که تاریخ گذشته با معنای پیشرفتهای انسان است. صرفاً فهرستی از رویدادهای تاریخی نیست بلکه گزارشی واقعی و یکپارچه روابط میان اشخاص رویدادها زمانها و مکانهاست. ما تاریخ را برای شناختن گذشته به کار می بریم و با استفاده از آن می کوشیم زمان حال را در پرتو رویدادها و تحولات گذشته بشناسیم. تجزیه و تحلیل تاریخی ممکن است به یک فرد یک عقیده یک جنبش یا یک نهاد معطوف باشد. با وجود این هیچ کدام از این موضوعات را نمیتوان به طور مجزا و به تنهایی مطالعه کرد.
واژه تاریخ به گونه های مختلفی به کار برده شده است. چنانچه بخواهیم دیدگاه پژوهش
تاریخی را مشخص کنیم، یک بررسی اجمالی یا آشنایی کلی با ماهیت آن و بسط و توسعه تاریخ ضروری به نظر میرسد. بر اساس گفته قدمای یونان تاریخ عبارت است از پژوهش به منظور بازسازی آنچه که در گذشته اتفاق افتاده است و تا حدودی حتی امروزه آن شاخه از یادگیری است که به مطالعه و ثبت گذشته میپردازد. همانند هر نوع پژوهش کاربردی هدف عمده پژوهش تاریخی، تلاش برای کشف آنچه در گذشته اتفاق افتاده است میباشد.
تحقیق تاریخی از آن دست از تحقیقاتی است که بر موضوعی معین که در گذشته و در یک مقطع زمانی مشخص اتفاق افتاده است صورت میگیرد تلاش محقق در روش تحقیق تاریخی بر آن است که حقایق گذشته را از طریق جمع آوری اطلاعات ارزشیابی و بررسی صحت و سقم این اطلاعات، ترکیب دلایل مستدل و تجزیه و تحلیل آنها به صورتی منظم و عینی ارائه کند و نتایج پژوهشی قابل دفاعی را در ارتباط با فرضهای ویژه تحقیق نتیجه بگیرد.
هدف تحقیق تاریخی
۱ – مطالعه در تاریخ تطور ملل و وقایع گذشته یعنی مطالعه در چگونگی وقایع گذشته به منظور آشنایی با روال زندگی انسانهای گذشته
– مطالعه تطبیقی و مقایسه ای وقایع تاریخ یعنی از طریق مقایسه وقایع تاریخی پی به یکسانی امور وقایع تاریخی ببریم یکی از هدفهای بزرگ تاریخ شناسان دریافت و شناخت این نظم تاریخی و یا تکرار تاریخی است.
– مطالعه در علیت وقایع گذشته یعنی کشف علل و دلایل حدوث و وقوع وقایع تاریخی این جنبه از مطالعات تاریخی محرک اساسی و اصلی پژوهش تمایلات و آرزوهای مورخ در دستیابی به حقایق گذشته است. این تمایلات چیزی جزء علاقه به واقعیت نیست، یعنی آرزوی اطلاع از آنچه که در گذشته اتفاق افتاده است.
ویژگیهای تحقیق تاریخی
در جمع آوری مطالب و اطلاعات تاریخی باید توجه داشته باشیم که آیا اطلاعات جمع آوری شده از منابع اصلی است یا به طور دست دوم جمع آوری شده است؟ مطالب دست دوم را همیشه باید با قید احتیاط پذیرفت همچنین آیا انتقادی بر مطالب جمع آوری شده تا
۱ بهروز نبوی، همان کتاب، ص ۵۳
را از نظر قابلیت اعتماد علمی و ارزش علمی باید ارزیابی کرد. در جمع آوری مطالب تاریخی باید نهایت درجه دقت داشت که نقل مطالب به طریق صحیح انجام گیرد و اگر ناچاریم مطالب را خلاصه کنیم لطمه ای به اصل مطالب وارد نیاید.
پژوهش تاریخی به اطلاعاتی بستگی دارد که توسط دیگران جمع آوری با مشاهده شده است. بنابراین اولین وظیفه محقق تاریخی بررسی در مورد درستی اعتبار و معنی دار بودن این اطلاعات است. اطلاعات مورد نیاز در پژوهش تاریخی را میتوان از دو منبع با مأخذ به دست آورد.
— منابع دست اول مانند
(الف) اسناد و مدارکی که توسط ناظران واقعی واقعه ضبط و نوشته شده اند. به استناد بر
منون موجود و تحقیقات مربوط
ب بقایایی از فرد یا گروه به جا مانده است مانند فسیلها اسکلتها، سنگ قبرها ابزارها لباسها، ساختمانها تصاویر و نقاشیها، سکه ها و مانند آنها.
ج) گواهی شفایی فرد ناظر در جریان وقوع حادثه معمولاً کسب این اطلاعات از طریق
مصاحبه شخصی صورت میگیرد.
منابع دست دوم
منابع دست دوم، گزارشهایی است که گزارشگر ناظر عینی واقع نبوده و امکان دارد گزارش مذکور بر اساس مصاحبه ای با مشاهده کننده واقعی حادثه، تهیه و تنظیم شده باشد یا گزارشگر، گزارش این فرد را مطالعه کرده است. برای مثال اطلاعات موجود در کتابهای درسی تاریخ یا کتابهای اطلاعات عمومی که بارها نویسندگان گزارش داده اند، در زمره منابع دست دوم استفاده میکنند که اطلاعات دست اول موجود نباشد.
بدیهی است که همیشه امکان دست یابی به منابع دست اول وجود ندارد به همین دلیل پژوهشگر تاریخی در برخی موارد بایستی از منابع دست دوم استفاده کند. اما بایستی از محدودیتهای این منابع آگاه باشد و چنانچه مجبور است بیش از حد بر منابع دست دوم تکیه کند تا شکاف بین منابع دست اول و دوم را پر کند بهتر است از آن پژوهش چشم پوشی کند. منابع دیگر که دانشجویان میتوانند از نظر مادی و معنوی مورد مطالعه قرار دهند منابع تاریخی است.
منابع تاریخی این منابع عبارتند از :
الف) منابع نوشته مثل سرگذشتها آثار ادبی فلسفی کتابها مجله ها، روزنامه ها، شرح وقایع تاریخی وقایع سالانه سال نامه ها بیوگرافی اشخاص، شرح خاطرات، نامه ها یادداشتهای روزانه شجره النسبها، استاد تاریخی و سفرنامه ها
ب) منابع شفاهی منابعی هستند که سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود. این
منابع عبارتند از :
تصنیفها و اشعار داستانها، افسانه ها اساطیر ضرب المثلها، فولکلور ملل و سنن ملی
ج) منابع هنری این منابع شامل نقاشیهای تاریخی مجسمه های تاریخی و گچ بریها و سایر آثار هنری
د منابع مادی شامل سفالها سکه ها پرده های نقش دار ظروف آلات ابزار و ادوات کتیبه ها و غیره
هـ) منابع سمعی و بصری تاریخ گذشته از منابع سمعی و بصری چندان غنی نیست، اما این منابع بتدریج به وسیله فیلم «نوار صوتی صفحه ویدیو و غیره نیز در میان سایر منابع تاریخی از اهمیت خاصی برخوردار شده است.
و منابع ساختمانی قدمت منابع ساختمانی از کلیه منابع ذکر شده بیشتر است و کاوشها و کنکاش باستان شناسان روز به روز بر اهمیت آن افزوده شده است: مانند ابنیه تاریخی مقبره ها محله های مسکونی مربوط به گذشتگان و امثال آنها صورت جلسه ها، گزارش کمیسیونهای مختلف اسناد قانونی اسناد مؤسسه و یادداشتهای حقوقی ثبت شده و یا کتابهایی که منعکس کننده افکار و فلسفه نویسنده آن است.
نقد و بررسی و اعتبار داده های تاریخی
پژوهشگر تاریخی با محدودیتهای داده هایی که در پژوهش تاریخی با آنها سر و کار دارند، کاملاً آشنایی و آگاهی دارند به همین دلیل ملاکهایی برای بررسی اعتبار اطلاعات تاریخی تهیه و تنظیم نموده اند.
به طور کلی نقد و بررسی اطلاعات تاریخی مستلزم ایجاد و به کارگیری فرآیندهایی است که به کمک آنها سندیت و اعتبار محتوی آنها مورد ارزشیابی قرار میگیرد. فرآیندهای مورد
۱. ابوالقاسم طاهری روش تحقیق و مأخذشناسی (تهران، پیام نور، ۱۳۷۴)، ص ۶۹
بحث را به ترتیب نقد درونی و بیرونی یا اعتبارهای درونی و بیرونی نامگذاری کرده اند.
در ارزشیابی منابع پژوهشگر باید ابتدا سندیت منبع مورد پژوهش را بررسی کند. به عبارت دیگر با دیدی منفی گرایانه او باید خود را از لغزشهای اجتماعی دور نگه دارد.
اگرچه دانشجویان ممکن است در بررسی اعتبار منابع پژوهشی، دچار مشکل شوند ولی لازم به یادآوری است که روشهای بسیار دقیقی برای کشف این گونه انحراف و کج روی ها ابداع شده است. این روشها بسیار مختلف و متنوع بوده و شامل به کار بردن منطق تا استفاده از وسایل حساس علوم جدید است.
به عنوان مثال یک لغت شناس از بررسی تغییر معانی لغات در طول زمان میتواند ساختگی یا جعلی بودن منبعی را کشف کند منابع جعلی زیادی کشف شده است که در آنها از لغاتی استفاده کرده اند که در آن زمان رایج نبوده اند.
استفاده نادرست از زمانهای تاریخی را در منابع میتوان با استفاده از علوم نجوم مشخص کرد. مانند خطابه جعلی لینکلن به ایالت تکزاس در زمانی که این ایالت هنوز تشکیل نشده بود. نامه های جعلی را میتوان به طریق زیر شناخت برآورد یا استنباط تاریخ نوشته شدن نامه با استفاده از تجزیه شیمیایی کاغذ قسمتهای سفید نامه جوهر و یا بررسی لغات به کار برده شده البته روشهای پیشرفته تری برای کشف جعلیات وجود دارد ولی بهترین شیوه ذکاوت باطنی پژوهشگر به همراه شکل صحیح و معقول است.
هدف اعتبار یا نقد بیرونی صرفاً بررسی دیدگاههای منفی و کشف جعلیات نیست بلکه نقش آن کشف حقایق تاریخی است. البته بایستی توجه داشت که نقد بیرونی میتواند جعلی بودن منبعی را اثبات کند ولی نمیتواند اصالت و صحت یک منبع را بدون شک و تردید اعلام کند.
در بین مسائلی که پژوهشگر تاریخی در بررسی سندیت منابع با آن روبروست، می توان از تغییر اسناد و دزدی ادبی نام برد. به عنوان مثال پس از اتمام یک سخنرانی و پیش از ثبت آن به عنوان یک سند ممکن است متن سخنرانی برای اصلاح اشتباهات دستوری و حتی به منظور تغییر متن بررسی مجدد شود.
چنین تغییراتی را میتوان در مدارک کنگره های علمی و حقوقی و غیره دید، بررسی اعتبار محتوی مدارک یا منابع صرف نظر از مستند یا اصلی بودن آنها، مهمتر از هدف اصلی علم که
عبارت است از کشف حقیقت میباشد. البته تعیین اعتبار داده های تاریخی دشوار است.
به عنوان مثال در مدارک قدیمی همیشه تغییراتی به وجود آمده است. این تغییرات غالباً ناشی از اشتباهات، حذف اضافه و جا به جایی هنگام نسخه برداری است. قبل از اختراع ماشین چاپ نسخه برداری با دست انجام می گرفت. اگر چه پژوهشگران دقت فراوانی از خود نشان می دادند مع هذا اشتباهاتی روی میداد. لازم به تذکر است که نسخه برداری غالباً از روی نسخه اصلی صورت نمی گرفت. بنابراین مدارکی که اکنون موجود است ممکن است چندهین نسخه از متن اصلی دور باشد. متنی که نسخه اصلی آن ممکن است گم شده باشد. علاوه بر این در طی سالها در حواشی مدارک پژوهشگران تفاسیری را اضافه میکنند که نسخه برداران در زمانهای دیگر آن را جزء متن اصلی به حساب میآورند. بنابراین آخرین نسخه یک مدرک اگرچه در مجموع اصلی به حساب می آید اما ممکن است شامل مطالبی باشد که در نسخه اولیه وجود نداشته باشد.
علاوه بر اشتباهات نسخه برداری اشتباهات ناشی از ترجمه از یک زبان به زبان دیگر یا از زبان اصلی به زبان روزمره ممکن است موجب تحریف معنای سند شود. فهم مطالب بسیاری از نویسندگان دشوار است. این دشواری گاهی اوقات ناشی از سبک نویسنده و برخی موارد به علت ماهیت پیچیده مطلب است وقتی مسائلی نظیر مسائل اقتصادی، اجتماعی، تفاوتهای فرهنگی با اصطلاحات محلی و محاوره ای را هم در نظر بگیریم عمل ارزشیابی دشوارتر خواهد شد.
در تعیین اعتبار محتوی یک سند تاریخی شهرت ،صداقت صلاحیت نویسنده و اینکه مطالب تحت چه شرایطی نوشته شده است دارای اهمیت است. در این مرحله ارزشیابی اعتبار درونی و بیرونی غیر قابل تفکیک و مکمل یکدیگرند.
پژوهشگر تاریخی باید انگیزه یا انگیزه های نویسندگان و با پدید آورندگان آثار را مورد ارزشیابی قرار دهد. چنانچه پدید آورنده شخص معروفی نباشد صحت گفتار او را می توان از موقعیتی که داشته است ارزشیابی کرد. فرآیند بررسی انگیزه پدید آورنده شبیه محاکمه در دادگاه است. بنابراین شهادت یک فرد معروف در حوزه تخصصی او قابل قبول است اما شهادت یک فرد دروغگو اگر چه قسمتی از اظهارات او دروغ باشد قابل قبول نیست. البته یک سند را
به علت درست یا غلط بودن جزئی از آن نمیتوان پذیرفت و با دور ریخت، بلکه بایستی هر قسمت را به تنهایی ارزشیابی کرد سئوالاتی از این قبیل میتواند در قبول یا رد یک شهادت مهم
باشد:
آیا پدید آورنده شخصاً شاهد وقوع پدیده بوده است؟ آیا از لحاظ عقلی فرد سالمی است؟ آیا از شهادت خود نفعی می برد؟
گاهی اوقات اعتبار یک واقعیت تاریخی از مقایسه آثار نویسندگان مختلف، معین می شود در برخی از موارد معنی توافق نویسندگان مختلف ممکن است این باشد که منبع مورد استفاده یکی بوده و شاید آن منبع غلط بوده است. چنانچه در بین نویسندگان اختلاف وجود داشته باشد.
وظیفه پژوهشگر است که معین کند کدام یک حقیقت را نوشته اند. او این کار بسیار دشوار را بر اساس سازگاری موضوع پژوهش با سایر حقایق موجود انجام می دهد.
تمام ارقام ذکر شده در اسناد تاریخی مشکل آفرین هستند غالب ارقام ذکر شده نه تنها غیر قابل اعتماد هستند بلکه باور عامه بر این است که تاریخهای ذکر شده تا اواخر قرون وسطی غیر قابل اعتماد و در برخی موارد بی معنی شمرده میشوند هرگاه، بین منابع در تاریخهای ذکر شده اختلاف وجود داشته باشد پژوهشگر باید به اعتبار کل منبع توجه کند و منبعی را برگزیند که از نظر هماهنگی درونی و توافق با سایر منابع دارای اعتبار بیشتری است.
با توجه به مطالب ذکر شده، پژوهش تاریخی فرآیند بسیار دقیقی است و مرتبه والایی از پژوهش را طلب میکند. بناچار گاهی اوقات پژوهشگر تاریخی مجبور است از منابعی استفاده کند که نمی تواند معتبر بودن آنها را اثبات کند در چنین مواردی او به یافته هایی تکیه میکند که مبتنی بر قیاس منطقی هستند.
مواردی نیز وجود دارد که پژوهشگر توانایی یا رد اعتبار سندی را که در عین حال نمی تواند از آن صرف نظر کند ندارد. در چنین موارد پیشنهاد میشود که او مطالب خود را با جملاتی نظیر بنابر گفته …. شروع کند و به این ترتیب صداقت خود را حفظ نموده و خود را به عنوان پژوهشگری که خوانندگانش را گمراه کرده است معرفی نکند.
مشکلات موجود در فرآیند تحقیق تاریخی انجام آن را تا اندازه ای دشوار میکند. مشکل اصلی محدود کردن مسأله است به گونه ای که تجزیه و تحلیل آن به نحو مطلوب امکان پذیر
ا علی دلاور، همان کتاب، ص ۱۹۷
همانجا
همان کتاب، ص ۱۹۸
که تحقیق تاریخی باید به تجزیه و تحلیل زیرکانه مسأله ای کوچک محدود باشد، تا بررسی سطحی یک زمینه گسترده سلاح ،تحقیق تفنگ فشنگی است نه تفنگ ساچمه ای.
مورخان ممکن است در زمانی که درباره آن مطالعه میکنند زندگی نکرده و از وقایعی که درباره آنها تحقیق میکنند کنار باشند لذا اغلب ناگزیرند که به جای مشاهدات مستقیم به استنباط و تحلیل منطقی تکیه کنند و تجارب ثبت شده دیگران را به کار ببرند. برای حصول اطمینان از اینکه اطلاعات حد امکان درست است باید به مدارک اصلی و دست اول تکیه کنند.
منابع مناسب دست اول مستلزم به کار انداختن نیروی اندیشه، سخت کوشی و پیدا کردن تا ابتکار است.
تحقیق تاریخی شامل مطالعه درک و شرح رویدادهای گذشته است. هدف از مطالعه تاریخی رسیدن به نتایجی مربوط به علل تأثیرات یا روند رویدادهای گذشته است که ممکن است به روشن کردن رویدادهای کنونی و پیش بینی وقایع آینده کمک نماید گذشته چراغ راه آینده است. در حالی که غالباً مطالعات تاریخی کمتر از انواع دیگر انجام می شوند، بعضی از موضوعات خاص را به شکل تجربه گذشته بهتر میتوان فهمید مراحل اجرای یک مطالعه تاریخی معمولاً مانند سایر انواع تحقیق است یک مطالعه تاریخی همانند یک مطالعه تجربی باید مبتنی بر یک فرضیه باشند در غیر این صورت تحقیق به یک جستجوی بی هدف برای پیدا کردن گنج تبدیل می شود.
در روش تاریخی چهار موضوع مطرح است :
۱- صحت ۲ درستی ۳ منطق ،عقل ۴ منطق واقعیت
۱ – گفته ای را نسبت میدهیم اول باید ببینیم که این نسبت صحت دارد یا نه.
۲ – دوم اینکه مطلب گفته شده تا چه اندازه درست است. پس درستی مطلب در درجه دوم
است.
در این راه دو چیز در دسترس همه هست یکی منطق عقل و دیگری منطق واقعیت و گذشته تاریخی را ابتدا باید با عقل سنجید که آیا درستی آن با عقل جور در می آید یا نه و دیگر با منطق واقعیت سنجید یعنی با ا یک نوع حساب دقیق ببینیم م که اصلاً پدیده هایی که وجود دارد در تاریخ امکان وقوع آنها بوده یا خیر.
روش تاریخی محسنات زیادی دارد و عده ای معتقدند که تاریخ زمینه تمامی داده های
سیاسی است و علم سیاست نیز چیزی جزء بررسی مسائل تاریخی نیست. روش تاریخی تمامی حالاتی را که یک پدیده در زمانهای مختلف طی کرده است. به دست می دهد و فقط روش تاریخی است که ما را به حالات قبلی یک پدیده میبرد و به جای نشان دادن یک وضع خاص یک تکامل یک دگرگونی مداوم را به دست میدهد به عبارت دیگر به جای اینکه پدیده ای را لحظه ای یا موردی خاص مطالعه کند میتواند تمام زندگی او را از ابعاد مختلف مورد مطالعه
قرار دهد. بعنوان مثال :
۱ – عوامل مؤثر در تکوین شخصیت هیتلر
– عوامل مؤثر در تکوین شخصیت میرزا تقی خان امیر کبیر
تاریخ آزمایشگاه روشهای سیاسی و پدیده های سیاسی نیز میباشد و تاریخ است که در مورد درستی و یا نادرستی پدیده سیاسی قضاوت میکند و یک بینش عمیق از تجارب انسانها به ما
می دهد.
هدف علم سیاست تشریح منظم و پیش بینی پدیده های سیاسی است. از این رو دانشمندان علوم سیاسی غالباً باید در موقعیتی باشند که طیف وسیعی از عوامل نفوذ در رفتار انسانی را تجزیه و تحلیل کنند. حتی اگر بسیاری از این عوامل در ظاهر خارج از حوزه سنتی علم سیاست
باشد.
برای مثال: تشریح تصمیم گیری سیاسی بدون توجه به متغیرهای روانی نظیر ارزشها
تعصبات، حالات مخصوص و سایر خصیصه های شخصیتی که در رفتار تصمیم گیرنده نفوذ
می کند و کلیت خویش و نقش را در مجموعه کل تجسم می نماید بسیار دشوار است. همچنین
در این راه فشارها و محدودیتهای منبعث از فراگرد ،اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی تصمیم
گیرنده را نیز نمیتوان از نظرها دور نگه داشت بنابراین بدون در نظر گرفتن فراگرد اجتماعی
اقتصادی، فرهنگی و روان شناختی که در آن رفتار صورت میگیرد بررسی رفتار سیاسی بسیار
دشوار خواهد بود.
شناخت رفتار سیاسی شخصیتهای سیاسی و بسیاری از تصمیم گیری ها بدون شناخت
گذشته امکان پذیر نیست و فهم و درک عمیقی از پدیده ها از طریق روش تاریخی میسر است
زیرا وضع فعلی هر چیزی معلول اوضاع تاریخی است و برای پیدائی علت وضع موجود باید
است نقش داشته باشند. این روش میتواند ما را به سرچشمه پدیده ها و علل آنها برساند.
پس هستی یک چیز ایستا» نیست بلکه «پویاست و به جای اینکه یک متغیر داشته باشیم، متغیرهای مختلف را داریم مسائل را نباید از دید متافیزیکی مورد مطالعه قرار داد بلکه همه چیز در حال تغییر است.
همچنین تاریخ انبار روابط انسانها در دوران مختلف است که چگونه بوده این رفتار چگونه تنظیم شده است.
بنابراین وضع امروز، هدیه گذشته است و بخش اعظم سرنوشت ما به وسیله گذشتگان قلم خورده است و از طریق تاریخ میتوان به اشتباهات گذشتگان در انتخاب راهها پی برد و برای آینده راههای بهتری انتخاب نمود.
بنابر این روش تاریخی روش اصلی مطالعه علم سیاست است و حاصل آن نیز ارائه نوعی اطلاعات برای علم است.
تحقیق توصیفی
هدف برخی از تحقیقها توصیف جزء به جزء یک موقعیت یا یک رشته شرایط است. غرض از این گونه تحقیق، پاسخگوئی به پرسشهایی مانند «چقدر؟»، «چه کسی؟» و «چه اتفاقی دارد می افتد است تحقیق توصیفی آنچه را که هست توصیف و تفسیر میکند و به شرایط یا روابط موجود، عقاید متداول فرآیندهای جاری آثار مشهود یا روندهای در حال گسترش توجه دارد. توجه آن در درجه اول به زمان حال است هر چند غالباً رویدادها و آثار گذشته را نیز که به شرایط موجود مربوط میشوند مورد بررسی قرار میدهد.
هدف محقق در این نوع تحقیق توصیف عینی واقعی و منظم خصوصیات یک موقعیت یا یک موضوع است به عبارت دیگر پژوهشگر در این گونه تحقیقات سعی میکند تا آنچه هست را بدون هیچگونه دخالت و یا استنتاج ذهنی گزارش دهد و نتایج عینی از موقعیت بگیرد.
برای مثال بررسی و جمع آوری نظر مردم راجع به عملکرد نمایندگان ششم مجلس شورای
۱ جان بست، همان کتاب، ص ۱۲۵
مریم سیف نراقی و عزت الله نادری، همان کتاب، ص ۶۹
اسلامی با جمع آوری و بررسی نظر مردم راجع به عملکرد ریاست جمهوری آقای خاتمی در هر یک از مثالهای فوق محقق فقط شرایط موجود و واقعی را گزارش می دهد و با استفاده از روشهای گوناگون به توصیف آن می پردازد.
نمونه یک محقق تازه کار تحقیق توصیفی را در مورد کتابخانه های دانشگاه علامه طباطبائی در شهر تهران آغاز میکند و برای خود هدفهایی به خلاصه زیر در نظر میگیرد:
هدف کلی: بررسی موقعیت موجود واقعی کتابخانه های دانشگاه علامه طباطبائی در تهران
هدف های ویژه
۱ – مشخص کردن تعداد کل کتابهای موجود در کتابخانه ها
۲- تهیه گزارش از میزان مطالعه دانشجویان
– تهیه گزارش از تعداد مراجعان به این کتابخانه ها
۴- تهیه گزارش از نوع و سیستم طبقه بندی
۵- تهیه گزارش از نوع کتابهایی که بیشتر گم شده است.
محقق پس از مطالعه و بررسی توصیفی از موقعیت گزارش کاملی از این مطالعه انتشار می دهد. در این گزارش پاسخ به هدف شمار ۵ این است که بیشتر کتابهایی که گم می شوند از نوع کتابهای سیاسی اند و او به غلط و بدون توجه به هدف تحقیق توصیفی، نتیجه ای ذهنی از این یافته را در گزارش خود به این شرح عنوان میکند یکی از یافته های تحقیق نشان می دهد که بیشتر کتابهایی که در این کتابخانه ها گم میشود از نوع کتابهای سیاسی اند. بنابراین دانشجویان رشته سیاسی دستشان کج است بنابراین هنگامی که این گزارش منتشر می شود . باعث سوء تفاهمهای مختلفی خواهد شد. در پژوهش توصیفی به معنی اخص آن، محقق الزاماً در پی کشف و توضیح روابط همبستگیها و احتمالاً آزمودن فرضها و پیش بینی رویدادها نیست. بلکه توجه او بیشتر در جهت توصیف کردن و گزارش نویسی از موقعیتها و وقایع بر اساس اطلاعاتی است که صرفاً جنبه توصیفی دارد.
تحقیق توصیفی شامل جمع آوری اطلاعات برای پاسخ به سئوالات مربوط به وضعیت فعلی موضوع مطالعه می شود و یک مطالعه توصیفی چگونگی وضع موجود را تعیین و گزارش میکند. یک نمونه متعارف تحقیق توصیفی شامل ارزیابی نگرشها با عقاید نسبت به افراد سازمانها رویدادها با رویه ها میگردد. نظر سنجیهای سیاسی پیش از انتخابات ریاست
جمهوری یا انتخابات نمایندگان مجلس نمونه هایی از این نوع تحقیق توصیفی اند. اطلاعات توصیفی معمولاً از طریق پرسش نامه مصاحبه با مشاهده جمع آوری می شوند.
تحقیق میدانی
در بررسیهای علمی غیر آزمایشی هستند که هدفشان کشف روابط و تعامل بین متغیرهای جامعه شناسی روان شناسی آموزشی در ساختارهای اجتماعی واقعی است. به طور کلی می توان گفت، هر مطالعه علمی بزرگ یا کوچکی که روابط را به طور نظام یافته دنبال کنند. فرضیه ها را بیازماید غیر آزمایشی باشد و در شرایط زندگی واقعی مانند جامعه های محلی روستایی ایلی شهری مدارس کارخانه ها اداره ها سازمانها و مؤسسه ها اجرا گردد مطالعه میدانی تلقی میشود پژوهشگر در مطالعه میدانی ابتدا موقعیت اجتماعی با مؤسسه ای را در نظر می گیرد و سپس روابط بین نگرشها، ارزشها ادراکها و رفتارهای افراد و گروههای موجود در موقعیت را مطالعه میکند او به طور معمول هیچ موقعیت مستقلی را دستکاری نمی کند. مطالعات میدانی را به دو نوع تقسیم میکنند :
کاوشی یا اکتشافی در این نوع مطالعات میدانی پژوهشگر در پی یافتن کشف و آشکار سازی روابط موجود به جای پیش بینی آنهاست. مطالعات اکتشافی سه هدف را دنبال می کنند کشف متغیرهای معتبر در موقعیت میدانی کشف روابط بین متغیرها و ایجاد زمینه برای کار بعدی ۱
۴- تحقیق پیمایشی
تحقیق پیمایشی معمولترین شکل تحقیق در علوم اجتماعی است. پیمایش روشی در تحقیق اجتماعی است که فراتر از یک تکنیک خاص در گردآوری اطلاعات است. هر چند به طور کلی در آن از پرسشنامه استفاده میشود اما فنون دیگری از قبیل مصاحبه، مشاهده تحلیل محتوا … هم به کار میروند. مشخصه پیمایش مجموعه ساختمند یا منظمی از داده هاست که آن را ماتریس متغیر بر حسب داده های موردی مینامند در این ماتریس صفت با ویژگی هر مورد را بر حسب متغیر گردآوری میکنیم و با کنار هم گذاشتن این اطلاعات به مجموعه ساختمند یا مستطیلی از داده ها میرسیم با این همه تا جایی که بتوانیم ویژگی هر مورد را بر
غلامرضا خاکی، همان کتاب، ص ۲۱۶
حسب متغیر به دست آوریم لزومی ندارد که گردآوری داده ها خیلی ساختمند باشد. از آنجا که پرسش نامه ساده ترین راه تهیه این ماتریس داده های ساختمند است رایج ترین تکنیک مورد استفاده در تحقیق پیمایشی است اما ضرورتاً پیوندی بین تحقیق پیمایشی و پرسشنامه است.
روش تجربی نیز مشابه روش پیمایشی است چون داده ها به شکل ماتریس متغیرها بر حسب مورد جمع آوری می شوند ولی از آنجا که تغییر خصوصیات افراد با دخالت آزمایشگر صورت میگیرد تفاوت اساسی با آن دارد. روش بررسی با تحقیق پیمایشی در مقایسه با دیگر روشهای جمع آوری اطلاعات مراحل ساختی مشخصی دارد، به طوریکه هر مرحله بعدی بر پایه مراحل قبلی استوار است و بنابراین مراحل بعدی وارث دقت یا اشتباهات مراحل قبلی خواهند بود اگر محققی در امر پر کردن پرسش نامه از طریق مصاحبه دقت و ظرافت کم نظیری از خود نشان دهد، نمی تواند اشتباهات مراحل قبلی خود را مثلاً در مورد رشد فرضیه ها یا اندازه گیری مفاهیم و متغیرها یا نمونه گیری رفع و اصلاح نماید. بنابراین طرح بررسی باید مشخص گردد و مراحل آن به دقت یکی پس از دیگری طی شود.
تحقیق همبستگی و همخوانی
در تحقیق همبستگی هدف اصلی آن است که مشخص شود آیا رابطه ای بین دو یا چند متغیر کمی قابل سنجش وجود دارد و اگر این رابطه وجود دارد اندازه و حد آن چقدر است؟ هدف از مطالعه همبستگی ممکن است برقراری یک رابطه یا نبود آن و به کارگیری روابط در انجام پیش بینی ها است. هنگامی که محقق دو یا چند دسته از اطلاعات مختلف مربوط به یک گروه با یک دسته اطلاعات از دو یا چند گروه را در اختیار دارد، می تواند از این روش تحقیقی استفاده کند چرا که این روش برای مطالعه میزان تغییرات در یک یا چند عامل در اثر تغییرات یک یا چند عامل دیگر است. تحقیق همبستگی هرگز یک رابطه علت و معلولی را
تبیین نمی سازد بلکه صرفاً یک رابطه را توصیف می کند.
مثال: چه رابطه ای بین ازدواج های فامیلی و کند ذهنی وجود دارد؟ آیا بین سرمایه گذاری و افزایش درآمد سرانه رابطه ای وجود دارد؟
برای مثال در حالت اول میتوان مطالعه و بررسی احتمال رابطه میان میانگین نمره های کارشناسی علوم سیاسی گروهی از دانشجویان به عنوان معیار گزینش برای ورود به کارشناسی ارشد علوم سیاسی و موفقیت تحصیلی آنان در دانشگاه و حالت دوم بررسی احتمال همبستگی نظر دانشجویان دختر و پسر رشته علوم سیاسی درباره مدیریت دانشکده حقوق و علوم سیاسی را در نظر گرفت در حالت اول محقق دو دسته اطلاعات از یک گروه را در دست دارد. اطلاعات مربوط به میانگین نمره های کارشناسی علوم سیاسی و اطلاعات مربوط موفقیت تحصیلی در کارشناسی ارشد علوم سیاسی در دانشگاه و در حالت دوم محقق یک دسته اطلاعات نظر مربوط مدیریت دانشکده حقوق و علوم سیاسی از دو گروه دختر و پسر رشته علوم سیاسی را در دست دارد که با محاسبه ضریب همبستگی میان این دو دسته اطلاعات می تواند احتمال همبستگی و میزان رابطه آنها را مشخص کند. به عبارت دیگر محقق در حالت اول با محاسبه ضریب همبستگی میزان و احتمال همبستگی میانگین نمره های کارشناسی علوم سیاسی را با موفقیت کارشناسی ارشد در دانشگاه و در حالت دوم میزان و احتمال همبستگی نظر دانشجویان دختر و پسر رشته علوم سیاسی درباره مدیریت دانشکده حقوق و علوم سیاسی را آشکار می سازد.
اول آنکه آیا رابطه ای بین این دو دسته از واقعیات با متغیرها وجود دارد یا نه؟ در صورت منفی بودن جواب دو سئوال دیگر مطرح نخواهد شد و اگر جواب مثبت باشد و وجود رابطه ای محرز گردد در آن صورت دو سئوال دیگر به ترتیب مطرح خواهد شد.
دومین سئوال در مورد جهت این همبستگی است که ممکن است مثبت یا منفی باشد در حالت همبستگی مثبت تغییرات در هر دو دسته از واقعیات یا متغیرها در یک جهت است بدین صورت که اگر افزایش در دسته اول ایجاد شود در دسته دوم نیز افزایش حاصل خواهد شد. یا برعکس اما در حالت همبستگی منفی تغییرات در هر دو دسته در جهت خلاف یکدیگر خواهد بود، به این ترتیب که اگر افزایشی در دسته اول ایجاد شود، در دسته دوم از واقعیات یا متغیر کاهش حاصل خواهد شد.
سومین سئوال این است که میزان و مقدار این همبستگی چه اندازه است؟ بنابراین محقق در این دست از تحقیقات حداقل به دو دسته واقعیات با متغیرها از یک گروه نیاز دارد تا با استفاده از محاسبات آماری بتواند پاسخ این سئوال را فراهم کند.
تحقیق على
در تحقیق علی متغیر مستقل دستکاری نمی شود زیرا عمل اتفاق افتاده است. متغیرهای مستقل در مطالعات علی متغیرهایی هستند که قابل دستکاری نمی باشند. به طور مثال صدمه فیزیکی یا جسمی دستکاری نمیشوند با وجودی که امکان دستکاری هست. در این گونه تحقیقات کشف علتها با عوامل بروز یک رویداد یا حادثه با پدیده مورد نظر است. در اینجا محقق در متغیرها دخل و تصرفی نداشته اساساً حضور ندارد و آنها را نمی شناسد، بلکه تحقیق علی را انجام می دهد تا این متغیرها و عواملی را که باعث بروز واقعه شده شناسایی کند.
در مقایسه با پژوهش تجربی که در آن اطلاعات و نتایج مورد نظر تحت شرایط جاری و کنترل شده ای به دست می آید در روش تحقیق علی پژوهشگر به دنبال کشف و بررسی روابط بین عوامل و شرایط خاص با نوعی رفتار که قبلاً وجود داشته یا رخ داده از طریق مطالعه نتایج حاصل از آنهاست به عبارت دیگر پژوهشگر در پی بررسی امکان وجود روابط علت و معلولی از طریق مشاهده و مطالعه نتایج موجود و زمینه قبلی آنها به امید یافتن علت وقوع پدیده یا عمل است. مانند :
الف) بررسی علل خودکشی از طریق مطالعه و بررسی پرونده هایی که در این مورد در اداره پلیس موجود است.
ب بررسی علل طلاق از طریق مطالعه و بررسی پرونده هایی که در این زمینه در دادگستری موجود است.
(ج) بررسی علل قتل از طریق مطالعه و بررسی پرونده هایی که در این زمینه در پزشک قانونی موجود است.
د و یا بررسی علل تصادف از طریق مطالعه و بررسی اطلاعات موجود در شرکتهای بیمه اتومبیل
در نمونه های یاد شده عمل صورت گرفته و فقط نتیجه آن باقی است و محقق در این دست از تحقیقات تنها با مطالعه نتیجه و زمینه قبلی میتواند احتمالاً به علت وقوع عمل پی ببرد.
در این تحقیق اطلاعات لازم جهت بررسی علل وقوع یک حادثه هنگامی جمع آوری می شود که حادثه رخ داده است و بنابراین پژوهشگر هیچ گونه دخالتی در بروز آن حادثه
نداشته است. در این صورت او یک یا چند اثر را انتخاب کرده و با مطالعه زمینه و شرایط قبلی در صدد جستجوی علل با روابطی برای وقوع آن حادثه است.
تحقیق آزمایشی و تجربی
بدون تردید آزمایش علمی ترین و پیچیده ترین روش پژوهشی است. هدف آزمایش استنتاج روابط علت و معلولی بین پدیده هایی است که مورد کنترل قرار گرفته اند. یا به عبارت دیگر، تعیین شرایط است که در آن شرایط پدیده معینی اتفاق می افتد. از نظر عملیاتی آزمایش عبارت است از مطالعه تأثیر متغیر مستقل بر متغیر وابسته به عنوان مثال، پژوهشگر ممکن است اندازه خطوط کتابی را تغییر دهد و تأثیر آن را بر سرعت خواندن مورد پژوهش قرار دهد. آنچه را از محیط پیرامون خود میدانیم از طریق مشاهده کسب کرده ایم. تمام پژوهشگران پدیده های قابل مشاهده و تعمیمی آنها را به صورت یک رابطه تابعی به نحوی که اعتبار آنها را بتوان آزمون نمود مورد پژوهش قرار میدهند آزمایش به ما کمک میکند تا شرایطی را که از طریق آن عمل مشاهده انجام می شود، اصلاح کنیم و نهایتاً به یک نتیجه دقیق برسیم. این عمل ماهیت روش علمی است.
آزمایش با سایر روشهای پژوهشی بر اساس این که مشاهده در شرایطی طبیعی صورت گرفته است یا در شرایطی که بعداً به منظور اجرای عملیاتی بر روی یک عامل و نتایج آنها مهیا شده است، تفاوت دارد. اگرچه این تمایز همیشه روشن نیست در آزمایش مراحلی تهیه و تنظیم می شود که از طریق آن وقوع عاملی که عملکرد آن مورد پژوهش است میسر می شود و تأثیر سایر عوامل کنترل و تبیین میشود بدینوسیله روابط بین پدیده ها شناسایی می گردد.
آزمایش هم اقتصادی است و هم دقیق آزمایش به پژوهشگر کمک میکند تا منتظر وقوع اجرای تصادفی عامل مورد آزمایش دقت شرایط و کنترل نشده نباشد، بلکه خود زمان اجرای متغیر با عامل مورد آزمایش را در شرایط معین و کنترل شده معین کند. چون شرایط اجرای آزمایش متغیر است بنابراین پژوهشگر میتواند با توجه به هدف پژوهش در متغیر مستقل دستکاری به عمل آورد و تأثیر آن را بر متغیر وابسته ارزشیابی کند. توانایی پژوهشگر در تعیین زمان اجرای آزمایش زمانی که او آمادگی مشاهده وقوع پدیده را دارد به وی اجازه می دهد تا پاسخ دقیق سئوال مورد پژوهش را دریابد در حالی که تمام علوم بر مشاهده متکی
هستند، آزمایش به پژوهشگران کمک میکند تا از طریق آزمایش و در شرایط کنترل شده دقت
مشاهده های خود را افزایش دهند.
حقیقت این است که آزمایش در شرایطی از پیش تنظیم شده انجام می شود. نه بر حسب تصادف، ولی آزمایش کنندگان مکرراً از شرایط موجود استفاده میکنند. به عنوان مثال در مطالعه تأثیر ضایعه مغزی در اندازه گیری ویژگیهای روانی پژوهشگر، پژوهش خود را با افراد عادی و طبیعی که – ممکن است بعضی از آنها نیز دارای ضایعات مغزی اندکی باشند – شروع نمی کند. بلکه او از گروهی استفاده میکند که دارای ضایعه مغزی بوده و قبلاً در جامعه وجود داشته اند. شبیه این امر در مطالعه تأثیر هوش بر عملکرد دانشگاهی مقایسه بر اساس گروهی از
کودکان موجود که دارای بهره هوشی مختلفی هستند انجام می شود. مشکل دخل و تصرف یا دستکاری در متغیر آزمایشی را میتوان با استفاده از روشهای آماری روشهایی که با استفاده از آنها میتوان آزمودنیهای گروههای آزمایشی را همسان ساخت حل کرد روشهای آماری چند متغیری دستکاریهای فیزیکی متغیرهای آزمایشی را کاهش داده است. به نحوی که پیچیده ترین متغیر را میتوان با حداقل هزینه وقت به همان صورتی که موجود هستند مورد پژوهش قرار داد. در چنین روشهایی به جای حذف کامل متغیر یا عاملی که بایستی دستکاری شود عیناً آن را وارد طرح پژوهشی نموده و سپس تأثیر آن را بر متغیر وابسته با استفاده از روشهای آماری محاسبه و تعیین میکنند. قابل توجه است که در این روش تنها تأثیر متغیر مورد اندازه گیری قرار نمیگیرد بلکه کنش متقابل آن با سایر عوامل اندازه گیری و مورد تجزیه و تحلیل قرار میگیرد.
تجزیه و تحلیل چند متغیری موجب صرفه در وقت و فعالیتهای پژوهشگر میشود و به او اجازه میدهد که چندین متغیر را هم زمان به صورت انفرادی و کنش متقابل مورد پژوهش قرار دهد. به علاوه چون در این روش خطای برآورد دقیقتر برآورد میشود بنابراین دقت آنها بیشتر از طرحهای آزمایشی تک متغیری است. چنانچه آزمایش درست و در جای خود به کار برده شود پیشرفته تر و نابتر از سایر روشهای پژوهشی است برای پاسخگویی به یک سئوال پژوهشگر میتواند از مشاهده مصاحبه آزاد و پرسشهای باز استفاده کند. به همان اندازه ماهیت مسأله مورد پژوهش آشکار میشود او میتواند از روشها و ابزارهای دقیقتر استفاده کند و روابط بین متغیرها مورد پژوهش را معین کند قدم و فعالیت نهائی عبارت است از
۱ همانجا .
۲ همان کتاب، ص ۲۶۱
آزمایش فرضیه های تدوین شده بنابراین آزمایش در مقایسه با سایر روشهای پژوهشی که هدف آنها کشف روابط بین متغیر است. تلاش میکند پاسخ دقیقی به سئوال پژوهشی مطرح شده بدهد، اما بایستی توجه داشت از آزمایش زمانی میتوان به صورت مفید و مؤثری استفاده کرد که حوزه پژوهشی دقیقاً تعریف شده باشد. بنابراین در آزمایش بایستی متغیرها با عوامل آزمایشی دقیقاً تعریف و کنترل شوند و فرضیه هایی برای آزمایش تهیه و تنظیم شده باشد.
در پژوهشهای تجربی پژوهشگر متغیر یا متغیرهای مستقل را دستکاری میکند تا تأثیر آن را در متغیر وابسته مورد مطالعه قرار دهد. در اینجا پژوهشگر تلاش میکند نفوذ متغیرها و عوامل مزاحم و نامربوط را کنترل حذف یا خنثی سازد تا نسبت به رابطه بین متغیرهای دستکاری شده و تأثیری که در متغیر وابسته گذاشته است اطمینان حاصل کند. به سخن دیگر هدف پژوهشگر در این گونه تحقیقات کشف روابط علت و معلولی بین متغیرهاست.
تحقیق تجربی، روش رسمی و کلاسیک آزمایشها و تحقیقات علمی و آزمایشگاهی است و در عین پیچیدگی و نیز دشواری در اجراء یکی از صحیح ترین و قویترین روشهای کشف حقیقت و گسترش دانش است.
در تحقیق تجربی محقق به منظور کشف روابط علت و معلولی، یک یا چند گروه را به عنوان گروه یا گروههای تجربی تحت شرایط خاص قرار میدهد و نتایج را با نتایجی که از یک با چند گروه به نام گروه یا گروههای گواه یا شاهد که تحت این شرایط نبوده اند مقایسه میکند و نتایجی را در مورد روابط بین شرایط خاصی و مورد نظر در تجربه و تغییرات حاصل از آن اخذ میکند.
در تحقیقات تجربی محقق معمولاً در پی مقایسه اثر وجود یک عامل ویژه با عامل دیگر یا با عدم اثر آن در شرایط خاصی است. در این دست از تحقیقات، دو نوع گروه یکی به نام تجربی و دیگری به نام شاهد یا گواه شرکت دارد. البته باید سعی کرد تا حد امکان این گروه را چه از نظر تعداد و چه از نظر خصوصیاتی مانند سن طبقه اجتماعی، میزان سواد، میزان هوش و غیره برابر انتخاب کرد محقق گروه تجربی را در معرض نفوذ عامل مورد مطالعه قرار می دهد. و در صورتی که گروه شاهد را از نفوذ چنین عاملی به دور نگه میدارد و در این حال، تفاوتها یا چگونگی تغییراتی را که در گروه تجربی در مقایسه با گروه شاهد به وقوع می پیوندد، مشاهده و مطالعه میکند.
ابزار و روشهای جمع آوری اطلاعات
پژوهشگر باید با ابزارهایی داده های لازم را از جامعه نمونه) آماری جمع آوری نماید و با تحلیل پردازش و تبدیل آنها به اطلاعات به آزمون فرضیه ها بپردازد. برای جمع آوری داده ها به ابزارهای گوناگونی نیاز هست نوع این ابزارها تابع عوامل گوناگونی از جمله ماهیت و روش تحقیق است. هر یک از ابزارهای گوناگون جمع آوری داده محاسن و معایبی دارند که هنگام به کارگیری آنها باید به این محاسن و معایب و تأثیر آنها در هدف تحقیق توجه کرد.
در این قسمت متداولترین روشهای جمع آوری اطلاعات که مورد استفاده محققان است.
عرضه می شود. اطلاعات مورد نیاز برای انجام تحقیق را به طرق مختلف می توان جمع آوری
نمود که عبارتند از :
۱- جمع آوری اطلاعات از طریق مشاهده
به طور کلی هر علمی با مشاهده و ملاحظه شروع میشود یک مشاهده ساده اولین قدم هر علم و هر مبحث علمی است و به تدریج که در امر تحقیق پیشرفت میکنیم این مشاهده جنبه سیستماتیک به خود میگیرد و با شرایط خاص انجام می شود.
همه ما در هر لحظه از زمان بیداری شاهد عینی و ناظر مستقیم وقایعی هستیم که در حول و حوش ما رخ میدهد و چه بسا که یک مشاهده ساده، اولین قدم برای شروع مبحث جدیدی در علم باشد. البته مشاهدات ما در حالت عادی کمتر شکل علمی دارد، بدین معنی که مشاهده ما از واقعه ای منظم و مدون نیست مگر آنکه قبل از شروع نظامنامه ای برای
چگونگی مشاهده خود تنظیم کنیم و بر اساس آن، مشاهده را آغاز نماییم.
برای مثال اگر محققی بخواهد رابطه رفتار استاد با دانشجویانش را در کلاس بررسی کند. بهترین زمان برای بررسی و مطالعه این رابطه در حین سال تحصیلی است که استاد و دانشجویان در موقعیت واقعی کلاس درس با هم در تماس و ارتباطند. به این ترتیب می توان ادعا کرد که فقط در این زمان است که محقق میتواند از طریق مشاهده مستقیم آزمودنیها «استاد و دانشجویان بهتر از هر زمان دیگر اطلاعات جامع و صحیح به دست آورد و اگر محقق این فرصت یعنی فرصت بررسی و مشاهده مستقیم از وقایع را نداشته باشد، برای جمع آوری اطلاعات به استفاده از روشهایی ناگزیر خواهد شد که اطلاعات جمع آوری شده از طریق آنها، متکی بر نظارت مستقیم نبوده و بیشتر به منابعی به نام منابع دست دوم بستگی دارد که این منابع خود میتواند یکی از عوامل بروز اشتباه در تشخیص صحیح واقعیتها باشد.
در هر تحقیق که جمع آوری اطلاعات در آن با روش مشاهده انجام می گیرد. عواملی وجود دارد که می تواند بر این اطلاعات اثر بگذارد و محقق را در تشخیص صحیح واقعیتها گمراه سازد. بنابراین تعدادی از عواملی هستند که دانسته یا ندانسته در مشاهده و استنباطات مشخص مشاهده کننده مؤثر میباشد و بر محقق واجب است که این عوامل را بشناسد.
الف) تعصبات و تمایلات شخصی مشاهده گر تعصبات و تمایلات مشاهده گر به دور گونه خودآگاه و ناخودآگاه بر اطلاعات اثر میگذارد. برای مثال محقق تحت تأثیر عواملی آگاهانه بعضی مسائل را نسبت به بعضی دیگر رجحان میدهد یا به عبارت دیگر، در مشاهده بعضی از مطالب غلو مینماید.
یعنی در مشاهده تعدادی از افراد و بازشناسی آنان معمولاً کسانی را بیشتر به یاد می آورد که با آنان آشنایی قبلی داشته باشد یا از جهاتی مورد توجه خاص وی باشد.
اما در حالت ناخودآگاه مشاهده گر بنابر احساسات و عواطف ناشناخته ای از نظر خویش گروهی را بر گروه دیگر ترجیح میدهد برای مثال در مشاهده دانشجویانی که در داخل محوطه دانشکده قدم می زنند بسیار اتفاق می افتد که شخص خاصی بدون اینکه ظاهراً دلیلی وجود داشته باشد توجه محقق را بیش از دیگران به خود جلب می نماید و یا موجبات تنفر و اکراه وی را به وجود میآورد و یا در مطالعه رفتار انسانها ناآگاهانه به مطالعه رفتار کسانی می پردازد که برای او آشناتر است. در این موارد دقت مشاهده محقق در مورد این افراد به مراتب بیش از توجهی خواهد بود که وی به دیگران داشته است. روان شناسان در تحقیق علت این موضوع به این نتیجه رسیده اند که شعور باطن هر شخص بدون اینکه شخص مزبور بر آن آگاهی داشته باشد از تعدادی عوامل که در گذشته بر وی حادث گردیده اند متأثر است. این اثر پذیری ذهن موجب می گردد که هیچ گاه انسان از گذشته خود جدا نباشد و تعدادی از اینگونه عوامل به صورت ناآگاهانه در زندگی عادی مدخلیت داشته باشد.
شکی نیست که هر محقق نیز از این تأثیر و تأثر در امان نخواهد بود.
ب زیرکی و تیزهوشی و سایر ویژگیهای فردی مشاهده گر برتری ویژگیهایی چون هوش دانایی زیرکی و میزان دقت مشاهده گر سبب بالا بودن اعتبار اطلاعات جمع آوری شده در تحقیق است. کاملاً روشن است که افراد با بهره هوشی بالاتر قادرند نکات و مطالب بیشتر و ظریفتری را مشاهده کنند تا افراد مشابه ولی با بهره هوشی پائین تر به عبارت دیگر حد
برداشتی که فرد با هوش از مشاهده واقعه ای حاصل مینماید به مراتب بیش از اطلاعاتی است. که یک کند هوش از همان واقعه به دست می آورد به این ترتیب محققان زیرک و نیرهوش معمولاً در امر مشاهده موفقتر از محققان کند هوش میباشند.
(ج) عوامل فرهنگی و محیطی این عوامل عبارتند از عوامل خانوادگی، اجتماعی و فرهنگی
که فرد مشاهده گر را به گونه هایی متفاوت تحت تأثیر قرار میدهد. بسته به اینکه محقق در چه محیطی به دنیا آمده باشد تربیت وی به چه صورت بوده باشد یا به طور کلی از چه عوامل فرهنگی متأثر باشد. مشاهده اش با دیگران تفاوت پیدا میکند چه بسا اتفاق می افتد به لحاظ آگاهی و آشنایی با فرهنگ منطقه یک محقق محلی نسبت با سایر محققان قادر است در مدت کوتاهی وظایف محول را انجام دهد و نتایج بهتری را حاصل نماید زیرا به احتمال زیاد میتوان پاره ای از مشکلات و عدم شناخت او را که در جمع آوری اطلاعات مؤثر است. تأثیرات محیط قبلی و عدم آ آشنایی او با محیط جدید دانست.
د زمینه قبلی اطلاعات دانش و آگاهی مشاهده گر از موضوع مشاهده هر محقق در پاره ای از موارد تحقیق دارای اطلاعات و زمینه قبلی است. این آشنایی قبلی موجب می گردد که محقق در مشاهده اش به مراتب موفقتر از کسانی باشد که بدون معلومات قبلی در راه تحقیق قدم می گذارند هر چند آگاهی دانش و آشناییها از موضوعی ویژه بالاتر باشد، درک بهتری از آن موضوع خواهیم داشت، حتی اگر آن موضوع به شکلهای گوناگونی به ما عرضه شود. بنابراین آموزش مشاهده گران و دادن آگاهی به آنان درباره موضوع مورد مشاهده در بالا بودن اعتبار اطلاعات جمع آوری شده از طریق مشاهده حائز اهمیت بسیار است.
هـ هدف تحقیق در مشاهده مشاهداتی که محقق را در راه رسیدن به هدف مطلوب خویش یاری میدهد به مراتب دقیق تر و عمیق تر از مشاهداتی است که در زندگی روزمره پیش می آید.
انواع مشاهده
۱ مشاهده ساده یا آزاد دیدن به صورت سطحی و ابتدایی را مشاهده ساده گوییم. این نوع مشاهده که به صورت کاملاً آزاد و کنترل نشده انجام می پذیرد، ممکن است با شرکت فعال مطالعه کننده در وضع اجتماعی مورد مطالعه و یا اینکه بدون شرکت فعال مطالعه کننده در وضع اجتماعی مورد مطالعه باشد.
بیشتر مشاهدات ساده محققان با شرکت در وضع اجتماعی مورد مطالعه صورت میگیرد
یعنی محقق خود را به صورت یکی از اعضای جامعه مورد مطالعه در وضعی قرار می دهد که دیگران نسبت به او احساس بیگانگی نکنند یا به عبارت دیگر او را از اعضای گروه خودی به شمار آورند. البته لازم نیست که مشاهده کننده در تمام فعالیتها شرکت داشته باشد و تمام وقت خود را صرف مطالعه نماید بلکه میتواند مدتی از وقت خود را مطالعه و مشاهده بنماید. همچنین تا جایی که ممکن است سعی کند که مطالعه شوندگان متوجه نگردند که در مورد آنها مطالعاتی صورت میگیرد در مشاهده بدون شرکت فعال محقق در محیط مورد مطالعه محقق به صورت قبلی به صورت عضوی از اعضای جامعه مورد مطالعه قرار نمی گیرد.
محقق شرکت فعالانه ای در موضوع مورد مطالعه ندارد. محقق صرفاً به صورت ناظر، واقعه یا گروهی را مورد مطالعه و مشاهده قرار میدهد و از آنچه میگذرد یادداشت بر می دارد مثل: محققی که مأمور مطالعه تعدادی از بیماران روانی میگردد.
۲ مشاهده منظم و سیستماتیک مشاهده گر در مشاهده منظم و سیستماتیک موظف به رعایت اصولی از پیش ساخته و منظم و مدون است او باید به خوبی از موضوع مورد مشاهده آگاهی داشته باشد و در هر شکلی که عرضه شود قادر باشد آن را شناسایی کند. در این نوع مشاهده، هم مشاهده شونده و هم مشاهده کننده تحت کنترل قرار میگیرد و در مواردی به کار می رود که قبلاً مقدمات مشاهده به طریقی سنجیده پیش بینی شده و فراهم آمده باشد و نیز از کلید وسایل دقیق علمی برای ثبت و ضبط و یادداشت برداری استفاده گردد.
محاسن روش مشاهده
۱ حجم اطلاعات زیاد در مدت کوتاه چون خود محقق در محیط اجتماعی مورد مطالعه شرکت میکند حضور فرد مشاهده گر در موقعیت مورد مشاهده و نظارت کامل بر رویدادهای آن موقعیت او را قادر میسازد که اطلاعات وسیعی را در زمان کوتاه به دست آورد. در صورتی که با روشهای دیگر نمیتوان در مدتی کوتاه اطلاعات زیادی کسب نمود.
-۲ بالا بودن اعتبار و اعتماد اطلاعات حضور عینی محقق در حین بروز حوادث و وقایع سبب اعتماد و اعتبار بیشتر اطلاعات از وقایع است زیرا مشاهده گر دقیقاً می داند که چه میخواهد و چه چیز را باید دنبال کند.
سهولت جمع آوری اطلاعات در بسیاری مواقع که محقق از طرق دیگر قادر به جمع آوری اطلاعات و کشف حقایق و واقعیات نیست مشاهده، بهترین روش میباشد. برای
مثال مشاهده شونده مایل به بیان حقایق نباشد و یا به دلایلی بخواهد رفتار خود را از نظر دیگران مکتوم دارد و همچنین در مورد کودکان و یا بیماران روانی که خود قادر به توجیه مطالب نیستند و یا در بسیاری موارد که افراد مورد تحقیق از قبیل نداشتن اوقات بیکاری و غیره مایل به همکاری نیستند.
نظارت و صحت و سقم اطلاعات در این روش مشاهده گر به مراتب ساده تر از روشهای دیگر میتواند درباره درستی اطلاعات قضاوت کند. البته این قضاوت با توجه به حضور مستقیم او در موقعیت و همچنین آموزشی که قبلاً در این باره دیده است، میسر می باشد. حال اینکه وقتی سئوالاتی در پرسش نامه و مصاحبه از عده ای می شود، تشخیص و تعیین صحت سقم آن مشکل است.
معایب روش مشاهده
۱ همرنگ بودن مشاهده کننده با محیط مورد مطالعه: چنانچه مشاهده کننده به عللی نتواند خود را با محیط مورد مطالعه همرنگ سازد و وجود وی به عنوان محقق برای همه روشن و آشکار باشد، این مسأله باعث میشود که مشاهده شوندگان در آن موقعیت ویژه رفتار و اعمال طبیعی و عادی نداشته باشد و این امر به نوبه خود شناخت با تشخیص را کاهش
میدهد و این امر موجب میگردد که مشاهده شوندگان رفتار و گفتار خود را کنترل نمایند.
۲ محدودیت دامنه مشاهده و زمان وقوع وقایع حوزه دید افراد معمولاً محدود است و اطلاعات جمع آوری شده محدود به همان محیط دیر و یا مطالعه است. چه بسا مشاهده گر از گزارش وقایعی بسیار حساس ولی خارج از حوزه دید خود غافل بماند. همچنین زمان وقوع وقایع قابل پیش بینی نیست و چه بسا محقق نتواند در کلیه موارد تحقیق از روش مشاهده استفاده کند.
– پیش داوریهای مشاهده گر تفاوتهای فرهنگی بین مشاهده گر و مشاهده شونده این مسأله در مشاهده اعتبار کار را کاهش میدهد و در نتایج مشاهده نیز تأثیر کلی دارد.
-۴- عدم توانایی مشاهده گر در گزارش نویسی نوشتن آنچه رخ می دهد. همواره آسان نیست و در بسیاری موارد عدم توانایی در گزارش نویسی از مشاهده خود مشکلات فراوانی به دنبال دارد. T
-۵- انحصاری و کیفی بودن اطلاعات جمع آوری اطلاعات از طریق مشاهده عالی کیفی است و این خود از مشکلاتی است که از اهمیت و ارزش اطلاعات می کاهد و مسأله دیگر اینکه محققی که اطلاعات را جمع آوری میکند جنبه شخصی و انحصاری پیدا می کند. به همین دلیل در مشاهده سیستماتیک سعی میشود برای مشاهده یک امر خاص از چند نفر معلم استفاده شود و مطالب جمع آوری شده با یکدیگر مقایسه شود.
نکات لازم که در روش مشاهده باید به آن توجه داشت
۱ – مشاهده گر باید سعی نماید که حقایق و واقعیتها را از نظرها و برداشتهای شخصی مجزا سازد و در گزارش خود آنها را از یکدیگر طوری جدا کند که قابل تشخیص باشد. یعنی آنچه که نظر شخصی محقق است از آنچه که مشاهده شده است تفکیک گردد.
۲ – از مشاهدات هر چه بیشتر و جامعتر یادداشت برداشته شود و در کوتاهترین فاصله زمانی بعد از مشاهده به مطالعه مطالب مشاهده شده بپردازد تا از بروز تناقض و ابهام به خاطر فاصله زمانی بین مشاهده و مطالعه جلوگیری به عمل آید.
– مشاهده گر باید تا آنجا که امکان دارد اطلاعات جامعتر و وسیعتری از آنچه که مورد مشاهده است به کمک وسایلی مانند فیلم ضبط صوت عکس و غیره برای ثبت و ضبط مطالب استفاده نماید.
۴ مشاهده گر موظف است که دشواریها و نقاط ضعف روش خود را که در جریان مشاهده با آنها مواجه شده است در طرح تحقیق خود تحت عنوان محدودیتهای تحقیق مطرح سازد. همچنین اشتباهاتی که در نگارش مطالب مشاهده میگردد تصحیح نماید و نقایص کار خود را شرح دهد.
جمع آوری اطلاعات از طریق پرسش نامه
پرسش نامه حاوی مجموعه ای از سئوالهاست که پاسخگو، به گونه ای کتبی به آنها پاسخ می دهد. در پرسش نامه ها معمولاً پرسشهایی درباره نظریه رفتار و طرز تفکر اشخاص مطرح می شود. سئوالهای پرسش نامه به شکل باز و یا بسته طرح می شود. در سئوالهای بسته محقق پاسخهای احتمالی را از قبل مشخص کرده است و پاسخگو باید یکی از موارد از قبل انتخاب شده را برگزیند و علامت بزند برای نمونه چون مشخص است که جنس پاسخگو زن یا مرد
است. محقق هر دو مورد را مطرح میکند و پاسخگو با علامت گذاری بر روی یکی از موارد.
هویت جنسی خود را مشخص میکند. با چون سطوح تحصیلی به گروههای مشخص محدود است به هنگام نیاز به سطح تحصیلی از پاسخگو خواسته می شود که آخرین مدرک تحصیلی خود را با علامت زدن در مقابل یکی از موارد زیر مشخص کند.
کمتر از ششم ابتدایی ششم ابتدایی دیپلم کاردانی کارشناسی کارشناسی ارشد دکتری حسن این گونه سئوالها تسهیل در جواب دادن و نیز سهولت در استخراج و تجزیه و تحلیل نتایج به دست آمده است. البته باید توجه داشت که گاهی اوقات، طبیعت سئوالها ایجاب می نماید که محقق با وجود سادگی سئوالهای بسته از سئوالهای باز استفاده کند.
سئوالهای باز پرسشهایی است که پاسخی از قبل تهیه شده ندارد و پاسخگو جوابی را که مناسب تشخیص می دهد یا کلمات و عبارات خود عرضه می دارد. مثلاً پرسیده می شود به نظر شما مهمترین عاملی که موجب افزایش کارآیی در اداره میشود چیست؟ و پاسخگو نظر خویش را به نحوی که خود اختیار میکند ابراز می دارد آزادی پاسخگو در نحوه پاسخگویی به سئوالهای باز موجب میشود که پرسش نامه باز از عمق بیشتری برخوردار باشد، ولی تحلیل اطلاعاتی که بدین طریق به دست میآید به سادگی تحلیل جوابگویی به پرسش نامه بسته نیست.
آزمودنی در پاسخگویی به سئوالهای مطرح شده در پرسش نامه باز آزادانه آنچه را که درباره سئوالها فکر میکند به زبان خود بیان میدارد و این آزادی عمل در پاسخگویی به سئوالها. گاهی آزمودنی را از ذکر و بیان نکات مهم و مورد علاقه محقق منحرف میکند و باحتمال مطالبی مطرح می شود که اصولاً مورد توجه محقق نیست و با توجه به هدف تحقیق بی اهمیت و بی ارزش است. به همین لحاظ اغلب محققان برای جمع آوری اطلاعات از طریق پرسش نامه باز از پرسش نامه بسته استفاده می کنند.
محاسن پرسش نامه
۱ – در مقایسه با مصاحبه پرسش نامه در اغلب شرایط عملی تر و آسانتر است و به محقق امکان میدهد تا نمونه های بزرگتر را مطالعه و بررسی کند.
۲ به جهت سادگی و هزینه کمتر میتوان آن را بین افرادی لازم توزیع کرد که نماینده گروهی بزرگند.
نیازی به مصاحبه گر نیست بدین جهت از امکانات نیروی انسانی و مالی مقرون به صرفه است.
۴- چون هویت پاسخگویان در پرسش نامه مشخص نیست، احتمالاً در پاسخها، صداقت بیشتری وجود دارد.
۵- چون پاسخها به طور مستقیم توسط پاسخگو داده میشود در یادداشت اظهارات امکان اشتباه پیشداوری و داوری ناروا وجود دارد.
۶- پاسخگو از نظر زمان جواب دادن تحت فشار نیست و به هنگام فراغت به سئوالها پاسخ خواهد گفت. به علاوه در پاسخگویی فرصت و امکان تجدید نظر را دارد.
– یکنواخت بودن آموزشی است که برای تکمیل کردن پرسش نامه به آزمودنیها داده می شود و همچنین یکسانی تقریبی شرایط آنان در موقع تکمیل پرسش نامه است.
معایب پرسش نامه
۱ – بخشی از جامعه یا نمودهای مورد مطالعه ای که بی سوادند، نمی توانند به سئوالها پاسخ دهند.
۲ – تحلیل تعبیر و تفسیر سئوالهایی که پاسخی به آنها داده نشده، غیر ممکن یا دشوار است.
– ممکن است تعداد پرسش نامه هایی که پاسخ داده شده است کمتر از حداقل لازم باشد. یعنی پایین بودن درصد برگشت آنهاست. این امر بر نتایج تحقیق اثر می گذارد.
۴- بعضی از سئوالها را نمیتوان از طریق پرسش نامه پرسید.
ه ممکن است زمان پاسخگویی و عودت پرسش نامه به درازا کشد و تحقیق بیش از اندازه لازم به تأخیر افتد.
– غالباً افراد سعی میکنند تا تصویری را که از خویش در ذهن دارند در پرسش نامه منعکس کنند و با تصویر مطلوبی از خویش را با ویژگیهای هر پرسش انطباق دهند. این
توششها که حتی به صورت IU 0 هم انجام میشود. پژوهشگران را با خطاهای لیلی روبرو می سازد بی آنکه بتوانند صحت یا سقم اطلاعات داده شده را تأیید با تکذیب
کنند.
انگانی که رعایت آنها در تهیه و تنظیم پرسش نامه لازم است. برای اخذ نتیجه بهتر در مقدمه به اختصار علل تنظیم پرسش نامه و هدف مورد نظر پاسخگو توضیح داده شود و نیز راهنماییهای لازم در نحوه پاسخگویی به سئوالها دقیقا
با ذکر مثال به عمل آید.
جهت ایجاد رغبت لازم برای همکاری سئوالهای آسانتر باید در اوایل و اواخر پرسش نامه قرار گیرد و همچنین سئوالهای اولیه باید جالب باشد تا از نظر روانی موجبات همکاری پاسخگو را فراهم آورد. در صورت لزوم می توان تعدادی از
سئوالهای ساده و بی ربط را بین سئوالخت گنجاند. به این طریق می توان ذهن پاسخگو را از مطالب قبلی منحرف نمود و آمادگی لازم را برای پاسخگویی به سئوالهای بعدی در
وی ایجاد کرد.
علاوه بر مطالب فوق باید سعی شود بین سئوالها رابطه منطقی موجود باشد و از گنجاندن سئوالهایی که به نحوی موجب تکدر خاطر پاسخگو می شود و یا اینکه
احساسات او را جریحه دار می سازد خودداری کرد.
پرسش نامه از نظر حجم و تعداد سئوالها محدود و در حد ممکن کوتاه باشد و پاسخگویی به سئوالها از فرصت و حوصله پاسخ دهنده خارج نباشد و سئوالها طوری طرح شود که جواب
مشخص و قاطع داشته باشد.
۴ – در پرسش نامه باید نهایت سادگی و ساده نویسی رعایت شود و از به کار بردن لغات و اصطلاحات و مفاهیم گنگ و نامانوس خودداری شود. همچنین از طرح سئوالهایی که
نیاز به تعمق و تفکر زیاد دارد باید پرهیز کرد.
یکی دیگر از مسائل قبل از تهیه پرسش نامه این است که محقق باید وضع اجتماعی و روحی و شخصیت افراد مورد نظر را مطالعه کند و پس از آن پرسش نامه لازم را تهیه نماید. محقق باید پرسش نامه ای را که با توجه به نکات مذکور در فوق تهیه کرده است در تعداد
زیادی تکثیر و بین عده ای از گروه مورد مطالعه توزیع نماید. این عمل به محقق اجازه میدهد که نقاط ضعف پرسش نامه را کشف کند و پس از رفع
نقایص، پرسش نامه اصلی را در تعداد مورد نیاز تکثیر و توزیع نماید.
پرسش نامه پستی
پرسش نامه های پستی به دلیل پایین بودن تعداد جواب مورد انتقاد عده بسیاری از محققان قرار گرفته است. ولی این امر موجب نمیشود که مزیتهای آن نادیده انگاشته شود. در مواردی که بتوان تعداد زیادی از پرسش نامه برای جواب به دست آورد حاصل پرسش نامه پستی معتبر خواهد بود. ارسال پرسش نامه از طریق دفتر پست به مراتب ارزانتر از اعزام مصاحبه گر تمام می شود ولی باید دید آیا این صرفه جویی در هزینه ها برای توجیه پذیرش نرخ پایین تر جواب کافی است.
مزایای پرسش نامه های پستی
بدون تردید جمع آوری اطلاعات از این طریق ارزانتر از سایر روشهاست. درباره هزینه انجام یک مصاحبه اطلاعات زیادی در دست نیست ولی واضح است که هزینه ارسال پرسش نامه از طریق پست که به جای دستمزدها و سایر مخارج مصاحبه گران قرار می گیرد. تنها بخش کوچکی از هزینه های بررسی میدانی را تشکیل می دهد. گاهی جامعه مورد بررسی آنقدر وسیع و پراکنده و بودجه تحقیق به اندازه ای محدود است که اطلاعات مورد نیاز را تنها از طریق پرسش نامه های پستی میتوان جمع آوری کرد. البته همیشه روش پرسش نامه پستی بضرورت روش ارزانی نیست چرا که امکان دارد نرخ جواب آنقدر پایین باشد که هزینه تکمیل هر پرسش نامه از طریق پست بیشتر از هزینه تکمیل آن از طریق مصاحبه تمام شود.
پرسش نامه های پستی غالباً در موردی که مطالعه نمونه ای بزرگ در یک جامعه استثنایی و پراکنده ارزش ویژه ای دارد به کار میرود در بررسیهای مصاحبه ای با پراکندگی زیاد به منظور صرفه جویی در هزینه های مسافرت و اقامت مصاحبه گران از این طرحها استفاده می شود، ولی هر قدر هم که نمونه مورد نظر پراکنده باشد باز هم هزینه های پستی، همچنان ثابت و یا تغییر آن بسیار جزیی است. ممکن است در بررسی پستی نمونه گیری چند مرحله ای نیز به کار برده شود ولی ضرورت ندارد که فاصله گروهها در حدی که پرسش نامه های مصاحبه ای ایجاب می کنند، کم باشد.
در نظر اول احتمال آن می رود که از طریق پرسش نامه های پستی اطلاعات به سرعت جمع آوری می شود، مسلم است که ارسال پرسش نامه از طریق پست وقت کمی می گیرد و
باحتمال اکثر پرسش نامه های تکمیل شده پس از دو تا سه هفته برگشت داده میشوند اما باید بتوان تا برگشت آخرین پرسش نامه و پاسخ به اقدامات تعیینی صبر کرد و در تجزیه و تحلیل نهایی نباید عجله کرد.
پرسش نامه های پستی اشتباهات و مسائل ناشی از مصاحبه را ندارد. مسائلی در اشتباهات مصاحبه گر وجود دارد که به طور جدی قابلیت اعتماد و اعتبار نتایج بررسی مصاحبه ای را کاهش می دهد لیکن پرسش نامه پستی در اینگونه موارد اطمینان بخش تر است. همچنین در مواردی که اطلاعات مورد نیاز مربوط به چند عضو از اعضای خانواده میشود استفاده از پرسشنامه پستی مفیدتر از روشهای دیگر است. آخرین نکته در مزیت پرسش نامه های پستی مطرح نشدن مسأله بی جواب ناشی از عدم برقراری تماس است، زیرا در اینجا مسأله نبودن فرد به هنگام مراجعه مصاحبه گر منتفی است.
محدودیتهای پرسشنامه های پستی
زمانی این روش میتواند مورد استفاده قرار گیرد که سئوالها به حد کافی ساده و به کمک دستورالعملها و تعاریف همراه با پرسش نامه به آسانی فهمیده شوند. طبیعتاً ساده و قابل فهم بودن سئوال بستگی به جامعه مورد بررسی دارد زبان کارآمدی باید انتخاب کرد که برای جامعه مورد بررسی به روشنی قابل درک باشد. بدیهی است هیچ پرسش نامه پستی قادر نخواهد بود تا از افرادی که بی سواد مطلق هستند پاسخ بگیرد مگر اینکه فرد دیگری برایشان بخواند و جوابها را بنویسد که این امر خود معایبی به همراه دارد. البته این نکته بدان معنا نیست که افراد کم سواد را نیز با تنظیم پرسش نامه ای که به طور غیر ضرور بغرنج شده، کنار گذاریم، سعی باید بر آن باشد تا حتی پیش از مواردی که پرسش نامه توسط مصاحبه گر تکمیل می شود کلمات غیر واضح و ابهام دار فنی و مانند آن در پرسش نامه گنجانده نشوند.
جوابهای پرسش نامه پستی باید جوابهای نهایی تلقی شوند مگر آنکه کنترل دوباره یا جمع آوری پرسش نامه ها توسط مصاحبه گران مقدور باشد. بعد از دریافت پاسخ امکان وارسی دقیق برای روشن شدن ابهامات وجود ندارد علاقه مند کردن پاسخگو به سئوال خاصی که مایل به پاسخگویی آن نیست با ارزیابی اعتبار آنچه که پاسخگو بیان داشته است، با توجه به سطح و سبک بیانش میسر نیست به طور کلی پرسش نامه پستی اساساً یک روش انعطاف ناپذیر است.
برای مواردی که جوابهای اختیاری درخواست میشود دیدگاههای یک فرد به تنهایی و بدون آنکه تحت تأثیر بحث با دیگران قرار گرفته باشد اهمیت دارد و مواردی که سئوالها برای آزمون سطح دانش پاسخگو در پرسش نامه منظور میشوند پرسش نامه های پستی نامناسبند.
همچنین هنگامی که پاسخگو چنین پرسش نامه ای را تکمیل میکند، وقت به آن حد دارد که یکبار کلیه سئوالها را خوانده و سپس به آن پاسخ دهد. بنابراین مطالعه جوابهای هر سئوال به طور مستقل ناممکن است.
در پرسش نامه پستی بررسی کننده نمی تواند مطمئن باشد که فرد نمونه، شخصاً پرسش نامه را تکمیل کرده است، علی رغم اینکه در پرسش نامه به روشنی درخواست می شود که به پاسخ فرد معینی نیاز است ولی اطمینان کسب نتیجه مطلوب را نمی توان داشت.
در این روش امکان تکمیل جوابها به کمک داده های مشاهداتی وجود ندارد. برای رفع این نقص می توان پرسش نامه ها را از طریق پست فرستاده و توسط مصاحبه گران جمع آوری کرد.
جمع آوری اطلاعات از طریق مصاحبه
در بررسیهای اجتماعی، مصاحبه متداولترین روش جمع آوری اطلاعات است. حتی اگر مشاهده و پرسش نامه توان آن را داشته باشند تا بیش از امروز به کار گرفته شوند، باز هم مصاحبه در اغلب موارد، علی رغم به وجود آوردن برخی اشتباه و انحراف، بدون تردید مناسب ترین طریقه ممکن در جمع آوری اطلاعات خواهد بود.
این روش اگر خوب شناخته شود و طبق اصول و موازین علمی صحیح انجام پذیرد، شکی نیست که میتواند جامعترین طریقه کسب اطلاعات باشد بسیاری از محققان با وجود اشکالات عدیده ای چون مخارج سنگین مدت زمان طولانی تر و امثال آن علاقه دارند که در ارتباط با دیگران رابطه ای شفاهی و زنده داشته باشند و ارتباطات کتبی از طریق کاغذ بازی را کنار بگذارند بنابراین و با توجه به ویژگی انعطاف پذیری روش مصاحبه باید گفت که این روش یکی از بنیادی ترین و شاید بهترین روش جمع آوری اطلاعات باشد. این ارتباط و تماس نزدیک میان مصاحبه گر و مصاحبه شونده فضایی مناسب و سرشار از همکاری را می تواند ایجاد کند و در چنین شرایطی است که مصاحبه گر اطلاعات حقیقی و واقعی مورد نظر خود را به دست می آورد برای مثال وکیل دادگستری پزشک روان شناس و یا معلم و خبرنگار با استفاده از این روش میتوانند اطلاعات بسیار مفیدی را جمع آوری نمایند.
کتل» و «کان برای انجام مصاحبه سه شرط قائل شده اند :
شرط نخست اینکه اطلاعات مورد درخواست باید در دسترس پاسخگو باشد. زیرا چنانچه فردی به اطلاعات مورد نظر واقف نباشد توان پاسخگویی به سئوالها را نیز نخواهد داشت. این امر می تواند در اثر فراموشی محرمانه بودن اطلاعات و با فشار اخلاقی ناشی از آن به وجود آید. همچنین ناتوانی در جواب دادن به صورت مورد نظر، ممکن است به واسطه عدم تفکر قبلی مطلع، پیرامون آن مسأله به طریقی که سئوال شکل گرفته وی قادر به گزینش واژه های مشخص شده از پیش نبوده و سئوال بی جواب باقی میماند.
شرط دوم مربوط به فهم و درک سئوال از سوی مصاحبه شونده است. در آغاز مصاحبه مصاحبه شونده نقشی را میپذیرد و طبیعتاً میخواهد بداند که از او در این نقش چه توقعی دارند، مثلاً مطلع باید تصمیم بگیرد که چه اطلاعاتی مناسب است، چگونه جواب کامل بدهد و در چه وضعیتی با استفاده از استنتاج جواب خود را تقویت کند. آموزش پاسخگو در نقشی که باید ایفاء کند از جمله وظایف مصاحبه گر است. این وظیفه چه در تبیین اولیه بررسی مورد نظر و چه در پرسشهایی که باید انجام گیرد و بالاخره نحوه کنترل و اصلاح جوابهای پاسخگو به ویژه از طریق وارسی جواب و کسب اطلاعات تفصیلی آنگاه که پاسخ کامل نیست یا نکته مورد نظر را شامل نمیشود بروز میکند. سومین شرط یک مصاحبه موفق، وجود انگیزه لازم برای پاسخگویی به سئوالها است. این شرط تصمیم گیری اولیه پاسخگو جهت قبول همکاری و تصمیمات بعدی وی برای ادامه مصاحبه را شامل میشود افزون بر آن، انگیزه پاسخ درست دادن را نیز در بر میگیرد زیرا جوابی که به طور جدی تحریف شده باشد، چندان از بی جواب بهتر نیست.
در نتیجه مصاحبه گر باید سعی کند تا اثر عوامل کاهش دهنده سطح انگیزه را کاهش و عوامل افزایش دهنده آن را تقویت کند. از جمله این عوامل میتوان پریشانی ناشی از جهل بی علاقه بودن به سئوالها، سرگرم بودن به فعالیتهای دیگر ترسی از عوارض ناشی از مصاحبه و بدگمانی به مصاحبه گر را نام برد. در حالی که کنجکاو و مؤدب بودن مصاحبه گر، احساس وظیفه کردن علاقه به انجام بررسی و مشابهت ظاهری اش با پاسخگو، از عوامل افزایش دهنده انگیزه بشمار می روند.
نکته آخر، یادآوری آن است که مصاحبه فرآیندی اجتماعی است که توسط دو شخص مصاحبه کننده و مصاحبه شونده انجام میشود. توفیق مصاحبه را باید از این دریچه نگاه کرد و کنش متقابل مصاحبه گر و پاسخگو را در نظر داشت.
پاسخگو در مدت مصاحبه مصاحبه گر را ورانداز می کند و استنتاجاتی به دست می آورد که ممکن است در پاسخهای او تأثیر بگذارد. مصاحبه گر نیز تحت تأثیر پاسخگو قرار می گیرد. بنابراین کل فرآیند، امر پیچیده ای میشود. این جریان به مجرد اینکه دو نفر با یکدیگر ملاقات کنند برقرار می شود و تا پایان مصاحبه ادامه می یابد قبل از اینکه کلمه ای گفته شود هر یک دیگری را سبک سنگین میکند و ممکن است تحت تأثیر همدیگر قرار گیرند، در واقع اکبر پاسخگو به طور خاص از ظاهر مصاحبه گری خوشش و یا بدش بیاید این امر احتمالاً در تصمیم گیری او برای قبول مصاحبه، مؤثر خواهد بود.
پس از این مرحله، رفتار مصاحبه گر طرز طرح سئوال و بیان مطالب شکل عبارات و نظایر آن برای پاسخگو همچون کلیدهای راهنما که ممکن است در انگیزه اش مؤثر افتد، تلقی میشوند. به همین ترتیب جوابهای پاسخگو و رفتار او به عنوان کلیدهایی برای مصاحبه گر عمل میکند و احتمال دارد در رفتار بعدی او تأثیر بگذارد.
بنابراین آموزش دقیق مصاحبه گران یکی از راههای متداول افزایش صحت داده های مصاحبه ای بشمار می رود. مصاحبه گر را میتوان برای خودداری از بیان نظریاتش مطرح کردن سئوالها وارسی شده با بی طرفی کامل نشان دادن موافقتش با آزادی بیان واقعیت و عقیده به نحوی که پاسخگو احساس کند که در بیان هر نظری آزاد است و بالاخره برای اینکه نقش خود را به نحو مطلوب ایفاء کند و بنابراین تأثیرگذاری اش بر جوابهای پاسخگو به حداقل برسد. آموزش داد. این آموزش همچنین قادر است کیفیت ثبت جوابها را بهبود بخشیده و هنگامی که به اطلاعات بیشتری نیاز است مصاحبه گر را هوشیار کند.
محاسن روش مصاحبه
۱ – در مورد کودکان افراد بی سواد که قادر به نوشتن نیستند افراد با اختلالات خواندن و نوشتن، بیماران روانی و یا همچنین افراد با سواد که مطالب را نمی توانند بر روی کاغذ بیاورند بهترین وسیله کسب اطلاعات مصاحبه است.
اگر مصاحبه گر در زمینه مصاحبه مهارت کافی داشته باشد، به سادگی می تواند با فراهم نمودن شرایطی مطمئن و آرام اطلاعاتی را که از طریق هیچ روش دیگری قابل جمع آوری نیست (حتی مطالب محرمانه را به دست آورد.
در مصاحبه می توان کلیه افرادی را که در نمونه گیری انتخاب شده اند مورد مطالعه قرار داد در صورتی که برای مثال در روش پرسش نامه ملاک عمل محقق پرسش نامه هایی است که به دست محقق رسیده است و در پرسش نامه ممکن است به سئوالهایی جواب داده نشده باشد. اما در روش مصاحبه مصاحبه گر اگر در کار خود تجربه داشته باشد، می تواند جواب کلیه سئوالها را دریافت نماید.
معایب روش مصاحبه
۱ – هزینه تحقیق در مصاحبه نسبت به سایر روشها بسیار بالا و در مدت کوتاهی نمی توان از تعداد بسیار زیادی مصاحبه به عمل آورد.
۲ – تعبیر و تفسیر استخراج و تجزیه و تحلیل اطلاعات در روش مصاحبه بسیار مشکل است. ۳- در صورتی که پاسخ دهندگان در مناطق جغرافیایی مختلفی پراکنده باشند مصاحبه، چندان روش مناسبی نیست و برای انجام مصاحبه به افراد مجرب و ماهر نیاز است که این خود مشکل استفاده از مصاحبه است.
نکاتی که رعایت آنها در روش مصاحبه لازم است :
۱ – مصاحبه گر، قبل از شروع به مصاحبه باید اطلاعاتی از روحیات طرز زندگی و خصوصیات اخلاقی و روانی مصاحبه شونده کسب نماید و معرفی نامه ای از مراجع صلاحیت داری به مصاحبه شونده ارائه شود. این مسأله کار مصاحبه را بی نهایت آسان می سازد.
۲- سئوالها باید به تدریج مطرح شود و عجله ای در به پایان رساندن مصاحبه نشان ندهد.
مصاحبه گر با مهارت خاص باید اعتماد مصاحبه شونده را به خود جلب نماید و هدف و
منظور مصاحبه را به خوبی برای مصاحبه شونده بیان نماید.
– مصاحبه گر در طرح سئوالها باید دقت داشته باشد که در تمام مراحل مصاحبه از اظهار نظر شخصی خود پرهیز نماید.
۱ اقتباس از مریم سیف نراقی و عزت الله نادری همان کتاب، ص ۱۸۲
۴- مصاحبه گر باید سعی نماید برای ثبت پیشنهادها و گفته ها، کلیه مطالب را ثبت و ضبط نماید.
هرگز نباید با مصاحبه شونده مخالفت کرد مخالفت با مصاحبه شونده موجبات عدم همکاری وی را در مورد سئوالهای بعدی فراهم می آورد.
او باید در اولین ملاقات تأثیر مطلوبی بر پاسخگو بگذارد و از کاردانی و قوه درکی قوی برخوردار باشد، دقیق و قابل اعتماد، درست کار و مقاوم باشد. ۲
عده ای از محققان معتقدند که مسائلی مانند زیرکی آموزشی زمینه اجتماعی معینی و حتی در مواردی سن و جنس وی در انجام وظیفه اش تأثیر می گذارد.
پژوهشگران در مورد تأثیر پایگاه مصاحبه کنندگان در توانایی آنان برای جلب اطمینان مصاحبه شوندگان مطالعاتی انجام داده اند. به نظر میرسد که همچنین مبنای قومی در این امر یک عامل مهم است. کسانی که زمینه قومی مشترک دارند بهتر می توانند با یکدیگر رابطه مطلوب برقرار سازند.
مصاحبه با چه کسانی مفید است
۱ – نخست هیأت علمی دانشگاهها، محققان کار آزموده و کارشناسان خبره در مسأله موضوع تحقیق، آنان میتوانند به بیان نتایج تحقیقاتشان و نیز شرح روشی که به کار برده اند، مشکلاتی که با آنها روبرو شده اند و موانعی که باید احتراز کرد شناخت پژوهشگر را درباره موضوع تحقیق بهتر کنند.
۲ – دومین سنخ شاهدان عینی هستند. اینها اشخاصی هستند که به لحاظ موقعیت شغلی یا مسئولیتهایشان شناخت خوبی از مسأله دارند. این شاهدان ممکن است در زمره جماعتی باشند. که قرار است درباره شان تحقیق شود و یا خارج از آن اما با جماعت موضوع تحقیق مناسبات نزدیکی داشته باشند.
مثلاً تحقیقی درباره نظام ارزشی جوانان میتوان با جوانانی که مسئول سازمانهای جوانان هستند مصاحبه کرد یا با بزرگسالانی مربیان مددکاران معلمان استادان روان شناسان و
غیره) که مسئولیت شغلی شان آنان را با مسائل جوانان در ارتباط مستقیم داشته باشد.
سومین مخاطبان مفید، جماعتی هستند که موضوع تحقیق مستقیماً به آنها مربوط می شود، یعنی در مثال پیشین خود جوانان در اینجا مهم این است که مصاحبه ها طیف کاملی از جماعت موضوع تحقیق را زیر پوشش داشته باشد.
جمع آوری اطلاعات از طریق روش آماری
آمار عبارت از مجموعه ای از فنون یا روشهای ریاضی است برای جمع آوری تنظیم، تحلیل و تعبیر و تفسیر داده های عددی چون در پژوهش با چنین داده های کمی سروکار داریم، بنابراین آمار ابزار اساس اندازه گیری ارزشیابی و تحقیق است.
کلمه آمار گاهی برای توصیف داده های عددی که جمع آوری می شوند به کار می روند. رفتار یا ویژگیهای گروه که از طریق مشاهدات موردی انتزاع نشده اند و از ترکیب آنها تعمیم امکان پذیر میشود به وسیله داده های آماری توصیف میشوند. هر کسی با مفاهیمی مانند درآمد متوسط خانواده و با درآمد متوسط کارمند آشناست.
اینها مفاهیم آماری هستند و خصایص گروهی آنها ممکن است بر حسب سن اندازه و یا صفات دیگری که به صورت کمی قابل توصیف اند بیان شود.
هنگامی که میگوییم یک پسر متوسط کلاس پنجم ده سال دارد، این مفهوم را درباره همه پسرهای کلاس پنجم تعمیم میدهیم نه درباره هر پسر خاص بنابراین اندازه گیری آماری انتزاعی است که ممکن است به جای اندازه های بسیار زیادی به کار می رود.
توجه پژوهشگری که از آمار استفاده میکند تنها به محاسبه داده ها و استفاده عملی از آنها محدود نمیشود روشهای آماری تا هدفهای اساسی توصیف و تحلیل پیش می رود و کاربرد صحیح آن شامل یافتن پاسخهایی است به پرسشهای زیر :
۱ – برای به دست آوردن اطلاعات لازم جهت پاسخ دادن به یک پرسش یا آزمایش فرضیه مورد نظر چه حقایقی را باید جمع آوری کرد؟
۲ – چگونه می توان این مشاهدات را انتخاب جمع آوری، تنظیم و تحلیل کرد؟ – روشهای آماری که مورد استفاده قرار میگیرند باید بر کدام فرضیه ها استوار
باشند؟
۴ – چه نتایج معتبری را می توان از تحلیل داده ها به دست آورد؟
تحقیق بر مبنای اطلاعات آماری
اطلاعات آماری یکی از بزرگترین منابعی است که محققین در همه حال بدان نیاز دارند. معمولاً کلیه اطلاعات کمی مربوط به مسائل تحقیقی از منابع آماری تأمین میگردد. در طریقه جمع آوری اطلاعات آماری باید به نکاتی چند توجه داشت این نکات، محقق را قادر خواهد ساخت تا در استفاده از اطلاعات آماری شرط احتیاط را از نظر دور ندارد و نسبت به صحت و سقم اطلاعات و همچنین قابل استفاده بودن آنها قضاوت صحیح داشته باشد. این نکات عبارتند از
۱ – باید توجه داشت که هر نوع اطلاعات آماری نمیتواند در کارهای تحقیقی مورد استفاده قرار گیرد. بلکه در این مورد باید دقت شود که آمار جمع آوری شده به چه منظوری تهیه شده است و آیا میتوان نتایج آن را در کارهای مختلف مورد استفاده قرار دارد، به طور مثال نمی توان از آمارهایی که صرفاً جنبه تبلیغاتی دارند به عنوان مبنا و ملاک در کارهای تحقیق علمی استفاده کرد.
۲ – بدون اطلاع از اینکه اطلاعات آماری بدست آمده را چه مرجع و منبعی فراهم آورده است. به آسانی نمیتوان آنها را در کار تحقیق مورد ارزیابی قرار داد چه بسا اطلاعاتی به صورت کمی ارائه میشود ولی مراجعی که آن را عنوان میکنند قابل اطمینان نیستند. به این طریق قبل از اینکه اطمینان حاصل کنیم که مراجع صلاحیت داری اطلاعات مربوط را گردآوری کرده اند. بهتر است از آمار و ارقام مربوط استفاده نکنیم.
اطلاعات آماری همیشه دقیق معتبر نیست چنانکه جمعیت کشورها دائماً در حال تغییر است و در بسیاری از تحقیقات امروزی در مورد جامعه های بشری نمی توان آمارهای چند سال قبل را مورد استفاده قرار داد پس محقق باید توجه داشته باشد که چه تغییراتی در اطلاعات آماری مورد استفاده او حاصل شده است.
داشتن متد و روش صحیح نیز یکی از ملاکهای انتخاب اطلاعات آماری است. باید تحقیق کرد در جمع آوری اطلاعات آماری چه روشی به کار رفته است تا اگر آن روش قابل اعتماد نیست محقق آن را مبنای کار تحقیق خود قرار ندهد. گاهی اوقات در مورد یک مسأله معین چندین آمار در اختیار محقق قرار میگیرد که با هم یکسان نیست. محقق با مطالعه روشهایی
که در جمع آوری از آنها به کار رفته است. می تواند بهترین آنها را برای کار تحقیق خویش انتخاب نماید.
گاهی اوقات اطلاعات آماری را بدون هیچ گونه دخل و تصرفی مورد استفاده قرار می دهیم.
بدیهی است این امر همیشه امکان پذیر نیست. غالباً آمارگران مختلف بنا به شیوه و سابقه الشخصی خود از لغات و اصطلاحات خاصی استفاده میکنند که برای تطبیق دادن آنها با یکدیگر و مورد استفاده قرار دادن آن نکات در امر تحقیق محقق ناچار است که واژه های به کار رفته را تعبیر و تعریف نماید و تا حد امکان سعی نماید تا ملاک و معیارهای به کار رفته مشابه یکدیگر باشد.
۵ با توجه به تمام نکات احتیاطی که ذکر گردید و پس از حصول اطمینان نسبت به کلیه موارد فوق محقق باید توجه داشته باشد که نمیتواند با اطمینان کامل به صحت مطالب آماری کار تحقیق خویش را صرفاً بر مبنای اطلاعات آماری آغاز کند. برای اخذ نتیجه بهتر شایسته است که محقق به موازات اطلاعات کمی (آماری) از اطلاعات کیفی مربوط نیز استفاده نماید. تلفیق این دو روش نتایج بهتری را عاید خواهد ساخت.
آنچه که باید در مورد کمیت گفت آن است که کمیت در مورد هر هستی صدق می کند، یعنی همه چیز قابل شمارش است و هر هستی یک بعد کمی دارد مطالعات کمی به بررسیهایی اطلاق می شود که امکان گردآوری مجموعه اطلاعات قابل مقایسه ای را از واحدهای مورد مطالعه خواهند داشت. همین خصوصیات امکان شمارش و به طور کلی تحلیل کمی آنها را می دهد. با پیشرفت هایی که در شیوه های مختلف مطالعات اجتماعی حاصل شده امکان تبدیل بسیاری از متغیرهای به ظاهر کیفی به کمی فراهم آمده و امروز غالب مطالعات اجتماعی یا بهره گیری از شیوه های آماری و ابزارهای مختلف مطالعه بصورت کمی انجام می پذیرند. البته با توجه به توفیقاتی که در شیوه های اندازه گیری حاصل شده اما هنوز برخی از پدیده های اجتماعی با ابعادی از آنها قابلیت تبدیل به عدد و رقم در آن مشکل است. امروز سیاست با مدیریت جامعه و مدیریت خود صرفاً با شمارش سر و کار دارد. مثلاً چقدر پول هست؟ بودجه مملکت چه قدر است؟ توزیع عادلانه ثروت به چه صورت است؟ درآمدها در چه سطح است؟ درآمد سرانه چگونه است؟ چقدر امکانات است؟ چه تعداد جمعیت است؟ و … بنابراین در کلیت با شمارش و آمار سر و کار داریم و روش آماری هم جنبه علمی دارد و هم جنبه عملی
برای مطالعه علم سیاست نقطه ضعف این روش این است که اطلاعات آماری بسیار اندک
هستند و بسیاری از تحقیقات به صورت انتزاعی صورت گرفته است و انسان تمام جامعه و هم ابعاد آنرا به صورت شمارش مطالعه نکرده است.
روش تحلیل محتوا
ارتباطات لازمه هر نوع رابطه مستحکم انسانی است. وجود گروهها، نهادها، سازمانها و ملتها موکول به هنر ارتباطات است و هرگاه ارتباطات بین آنها کاملاً از هم گسیخته شود. از بین می روند. در حقیقت مبالغه نیست اگر ادعا شود که ارتباطات در قلب تمدن است. بنابراین نتیجه می گیریم که مطالعه اعمال و تولید ارتباطات برای پژوهشگری که تاریخ رفتار اندیشه هنر و نهادهای انسانی را مطالعه میکند وظیفه ای اساسی است. از این رو غالباً تنها باید آثار باقی مانده ای را در اسناد جست که میتواند در مطالعات مربوط به فعالیت انسانها مورد استفاده قرار گیرد.
زبان گفتاری و نوشتاری نمودی از رفتار یا کنش اجتماعی محسوب میشوند افراد ممکن است رفتارها، عقاید و افکار و گرایشهای خود را از طریق اعمالی که انجام می دهند، در معرض مشاهده محقق قرار دهند و گاه ممکن است از طریق زبان به صورت نوشته و یا صحبت آنها را بیان دارند. علاوه بر این محققان اجتماعی میتوانند از خلال نوشته ها و یا فیلمها و نوارهای صوت به اطلاعاتی درباره شرایط و موقعیتهای اجتماعی جامعه در گذشته پی ببرند زیرا هر نوشته علاوه بر انعکاس ویژگیهای نویسنده تا حد زیادی از نظام فرهنگی و اجتماعی جامعه نویسنده یا گوینده متأثر است.
تحلیل محتوا پیش از هر چیز در مورد متنهای نوشته به کار می رود. از این لحاظ تمام گونه های سندها را می توان تابع این روش کرد کتابها روزنامه ها، مجله ها، نطقهای پارلمانی موعظه های مذهبی اعلانها شعارها جزوه های تبلیغاتی و مانند اینها همچنین تحلیلهای بسیاری در مورد مطلبهای پخش شده از رادیو سخنرانیها مصاحبه ها و جز آن نیز انجام می گیرد. تحلیلهای دیگری هم در مورد تصویرها با عکس ها انجام می شود مانند: تحلیل فیلمها اخبار سینمائی نقاشیهای متحرک برنامه های تلویزیونی داستانهای مصور روزنامه های کودکان مجله های مصور و مانند اینها
همانطوریکه گفته شد. تحلیل محتوا روش مطالعه ارتباطهاست. بدین ترتیب علم ارتباطها یکی از شاخه های مهم علوم اجتماعی میشود که همه گونه های ارتباطها را چه خصوصی و چه عمومی و از جمله تبلیغات بازرگانی و سایر تبلیغات را در بر میگیرد.
فکر بنیادی تحلیل محتوا عبارت است از قرار دادن اجزای یک متن کلمه ها جمله ها پاراگرافها و مانند آن بر حسب واحدهایی که انتخاب میکنیم در تعدادی مقوله که از پیش تعیین شده اند. کمیت کلمه ها یا جمله ها با پاراگرفها و مانند اینها بر حسب این مقوله ها نتیجه تحلیل را معین میکنند و همچنین. شمارش کلمه ها و روابط و پیوندهای آنها مورد بررسی و تحلیل قرار می گیرد.
همین که مقوله ها تعیین شد طبقه بندی خود آنها آغاز میشود و متن به صورت کلمه ها جمله ها پاراگرافها و جز آن در می آید که دقیقاً قابل اندازه گیری هستند.
بنابراین محققان از طریق مطالعه نوشتارها و گفتارها به اطلاعاتی درباره پدیده های فردی یا اجتماعی دست می یابند. این شیوه بررسی را تحلیل محتوا می نامند.
لاسول این گونه تحلیل را تحلیل (نمادها) می نامند کلمه ها هستند که در هر مقوله تحلیل، طبقه بندی میشوند و مورد شمارش قرار میگیرند برای مثال در سال ۱۹۳۶ مارتن (Martin) کلمه ملت گرایانه را در ادبیات کودکان بررسی کرده است و در سال ۱۹۳۷ مک دیارمید Mac Diarmid کلمه های مهم در پیامهای ریاست جمهوری آمریکا را تحلیل کرد. لاسول و پیروانش نیز بررسی کلمه های مهم و کلیدی را در مطبوعات در سخنرانی های سیاسی برنامه های انتخاباتی، تبلیغات و جزء آن گسترش دادند. درباره مطبوعات جهان هم بررسیهای تطبیقی چندی انجام گرفته است. از جمله بررسیهایی که از روی شمارش یک دسته کلمه های مهم مانند آزادی فاشیسم دموکراسی کمونیسم و مانند اینها در مقاله ها انجام شده است. همچنین تحلیل هامیلتون Hamilton را میتوان در مورد گرایشهای خوش بینانه یا بدبینانه در موعظه های پروتستانها در ایالات متحده آمریکا را اشاره کرد.
این تکنیک پیش از همه در علم سیاست و به طور گسترده ای در بررسیهای مطبوعات به کار میرود. تحلیلهای مشابهی نیز از برنامه های رادیویی به صورت مطالعه تطبیقی برنامه ها مقایسه انواع گوناگون پخش اخبار و غیره نیز صورت میگیرد از این دیدگاه می توان کارهای مهم لازار سفلد را نقل کرد. تحقیق رادیوئی سالهای ۱۹۴۱ و ۱۹۴۲ و ۱۹۴۳. همچنین
بررسی ها جالب لاسول درباره شعارهای سیاسی به ویژه شعارهای اول ماه مه اتحاد جماهیر شوروی سابق را میتوان اشاره کرد.
در بسیاری از زمینه های دیگر علم سیاست و روابط بین الملل هم میتوان با این روش به تحلیل مطالب پرداخت مثل مطالعه تطبیقی از اعلانهای دیواری تبلیغاتی در چند کشور و مطالعه ای تطبیقی از روزنامه های دو کشور راجع به سیاست خارجی آنان و با تحلیل نامه هایی که به نمایندگان مجلس میرسد و یا تحلیل نامه های وزارت امور خارجه راجع به کشور برای مثال متن نامه ،شدید لحن تند، محافظه کار و یا ملایم است …..
بررسی دیگر لاسول و مدتی بعد پرفسور وایت که نظام های ارزشی مطرح شده در سخنرانی هائی هیتلر و فرانکلین روزولت در دوره پیش از جنگ جهانی دوم را مورد تجزیه و تحلیل قرار داد. این تجزیه و تحلیل نشان داد که در ۳۵ از واحدهای سخنرانی های هیتلر که بر آن تأکید خاص داشت مسأله قدرت طلبی مطرح گردیده است. در صورتیکه در سخنرانی های روزولت فقط ۱۵ تأکید شده است در زمان جنگ جهانی دوم، سرویس اطلاعاتی سخن پراکنی خارجی انگلستان به منظور کشف هدفهای سیاسی و نظامی دشمن آلمان نازی انبوه پیامهایی را که از طریق وسائل تبلیغاتی گوناگون دولت آلمان نازی انتشار می یافت به طور مستقیم بررسی و تجزیه و تحلیل میکرد نتایج این تحقیقات نشان می دهد که پیش بینی های درست سرویس اطلاعاتی مذکور بر مبنای تجزیه و تحلیل پیام تبلیغاتی بوده است یکی از پیش بینی های انگلیس ها، بنگاه سخن پراکنی انگلستان BBC درباره موشک های آلمانی بوده است وی (۲)
در آن زمان آلمانها هنوز در مورد اختراع این سلاح حرفی نزده بودند و این مسأله بسیار مخفی نگه داشته شده بود و همچنین از ماهیت این سلاح نیز هیچ اطلاعی در دست نبود.
سرویس اطلاعاتی سخن پراکنی خارجی انگلستان نیز از انبوه پیامهایی که از طریق وسائل تبلیغاتی دولت آلمان نازی انتشار می یافت و تجزیه و تحلیل پیام ها می دانست و پیش بینی میکرد که هدف بعدی هیتلر و حمله ارتش آلمان نازی متوجه کدام منطقه و کشور خواهد شد. به طور خلاصه روش تجزیه و تحلیل محتوا عبارت است از طبقه بندی ،تلخیص، تحلیل و تفسیر سخنرانیها نوشته های اشخاص و یا اعلامیه ها و نشریات سازمانهای عمومی و خصوصی به منظور پی بردن به تمایلات خط مشی ها نظریات و عقاید گوینده نویسنده و سازمان مورد تحقیق از این روش زمانی استفاده میشود که امکان دسترسی به شخص گوینده
نویسنده و با سازمان مورد تحقیق وجود نداشته باشد. مانند بررسی خاطرات با اظهارات سوال دول با اعلامیه های منتشره از طرف سازمان ملل متحد با وزارت امور خارجه
روش تجزیه و تحلیل محتوا دارای انواع مختلف است که با توجه به موضوع تحقیق و فرضیه های تحقیق، محقق میتواند روش دلخواه خود را انتخاب نماید. مهمترین انواع این روش عبارتند از :
تجزیه و تحلیل کیفی
تجزیه و تحلیل کیفی عبارت است از بررسی کیفیت محتویات اعلامیه ها و تبلیغات و گزارشهای منابع مختلف از این نوع تجزیه و تحلیل بیشتر در وزارتخانه های امور خارجه و دیگر سازمانهای سیاسی که با روابط خارجی سر و کار دارند استفاده می شود. در این دستگاهها روزانه اعلامیه ها گزارشها و نشریه های رسمی و غیر رسمی سایر دول مورد تجزیه و تحلیل قرار میگیرند تا به تغییرات حاصله در خط مشی دول روابط آنها با یکدیگر و اوضاع سیاسی بین المللی پی برده شود. در وزارت امور خارجه اغلب کشورها متخصصانی وجود دارند که هر یک در امور سیاسی نواحی مختلف دنیا مانند خاورمیانه آسیای جنوب شرقی، آفریقا آمریکای لاتین و غیره تبحر و تخصص دارند. این اشخاص علاوه بر جمع آوری اطلاعات مربوط به کشور و ناحیه تخصصی خود مرتباً به تجزیه و تحلیل مقالات، روزنامه ها، اعلامیه های منتشره بوسیله سران دول و نمایندگان آنها مصاحبه های مطبوعاتی و خلاصه هر نوع خبری که برای دولت متبوع آنان حائز اهمیت باشد می پردازند. در این نوع تجزیه و تحلیل، بیشتر بر روی لغات و اصطلاحات به کار برده شده توجه میشود و هدف محقق یا متخصص پی بردن به تغییرات خط مشیهای سیاسی بوسیله مقایسه کلمات و اصطلاحات قبلی با کلمات و اصطلاحاتی که جدیداً به کار برده شده اند میباشد.
تجزیه و تحلیل تکرر
در تجزیه و تحلیل تکرر محقق علاوه بر تعیین نوع کلمات و اصطلاحات به محاسبه تعداد آنها مدت زمانی که در متن سخنان سخنران به آنها اختصاص داده شده و با تعداد
سطوری که در نوشته های افراد به آنها تعلق گرفته میپردازد در این نوع تجزیه و تحلیل حتى ممکن است تعیین تعداد دقایقی که ایستگاههای رادیو و تلویزیون به موضوع تحقیق اختصاص داده اند مورد نیاز باشد.
تجزیه و تحلیل ارتباطی
در تجزیه و تحلیل ارتباطی محقق همبستگی و ارتباط لغات و کلمات بخصوصی را با کلمات و لغات دیگر و یا با عبارات و جملات دیگر را هم از نظر کیفیت و هم از نظر تکرر مورد بررسی قرار می دهد.
فرض کنید محققی میخواهد در مورد تغییرات و تحولاتی که سیاست سوریه نسبت به اسرائیل در دو سه سال گذشته بعمل آمده از طریق مطالعه سخنان رئیس جمهوری سوریه در سالهای گذشته، تحقیق علمی انجام دهد. همچنین فرض کنید که در تعریف و تبیین موضوع تحقیق، محقق اعلام نماید که یکی از هدفهایش پی بردن به درجه خصومت سوریه نسبت به اسرائیل بوسیله شمارش دفعاتی است که رئیس جمهوری سوریه اسرائیل را متجاوز قلمداد کرده است. در اینجا صرفاً شمارش این کلمه و ارزش دادن به کلمه استفاده از نوع تجزیه و تحلیل تکرر است. اما اگر محقق دفعاتی را نیز که این کلمه با عبارات دیگری مانند، امپریالیسم آمریکا سرزمین های اشغالی و غیره بکار برده شده احتساب نماید و سپس به رده بندی آنها بپردازد روش مورد استفاده او یک نوع تجزیه و تحلیل ارتباطی است که دارای اطلاعاتی بیشتر و سودمندتر برای پی بردن به سیاست سوریه نسبت به اسرائیل است و یا اینکه در سیاست خارجی ایران مرتباً اعلام شود و گفته شود قطع رابطه با آمریکا، صرفاً شمارش این کلمه استفاده از نوع تجزیه و تحلیل تکرر است بعنوان مثال اگر محقق این کلمه با عبارات دیگری مانند اینکه در صورتیکه آمریکا بدهی ایران را بپردازد زمینه برای گفتگو آماده خواهد شد طبقه بندی و مقایسه نماید. روش مورد استفاده او یک نوع تجزیه و تحلیل ارتباطی است.
این روش در جستجوی آن نیست که معلوم نماید چه کلمه ها و چه مضمونهائی اغلب بیش از همه در یک پیام یا متن تکرار میشوند بلکه در پی آن است که مشخص کند چه رشته های این عناصر را به یکدیگر همبسته میسازند آیا عناصر مذکور به سوی هم جذب میشوند با یکدیگر را دفع میکنند نیروی همبستگی و با نیروی گریز متقابل آنها کدام است. روش تجزیه و تحلیل همبستگی و یا ارتباطی به طور دقیق تر روش تجزیه و تحلیل همگرائی نیز نامیده می شود.
تجزیه و تحلیل شدت
در تجزیه و تحلیل شدت محقق علاقه مند به کشف درجه و میزان دوستی با خصومت سردی یا گرمی بین دو یا چند کشور گروه و یا فرد است برای سنجش میزان شدت روشهای مختلفی وجود دارد ولی متداول ترین آنها روش کیوسرت (Q-Sort) میباشد در روش کیوسرت علاوه بر تعریف موضوع تحقیق و مشخص کردن زمان و منابع سخنان و نوشته ها محقق بایستی از یک یا چند داور بی طرف نیز کمک بگیرد.
فرض کنید محققی میخواهد درجه مخالفت ایران و عراق را با سیاست آمریکا در خلیج فارس در فاصله سالهای ۱۳۷۰ – ۷۶- اندازه گرفته و با یکدیگر مقایسه نماید و منابعی را که محقق برای تجزیه و تحلیل انتخاب میکند روزنامه های رسمی دو کشور ایران و عراق است کیهان اطلاعات و … برای استفاده از روش کیوسرت محقق بایستی هر جمله ای را که در طی سالهای ۱۳۷۰ – ۷۶ در جهت مخالفت با سیاست آمریکا در منطقه خلیج فارس چاپ شده روی کارتهای مجزائی بنویسید. زیرا هدف محقق اندازه گیری درجه مخالفت است و برای تعیین درجه مخالفت کارتهای مذکور را به او یا داورهای معینی بدهید. البته محقق می تواند به جای بکار بردن کلیه جملات از بین آنها به طور تصادفی چندین جمله را بعنوان نمونه انتخاب کند. در روی کارتها منبع جمله و همچنین شخصی که جمله را بیان نموده نباید ذکر شود، چون اطلاع از آنها ممکن است از قضاوت عینی و از بی طرفی داور یا داوران بکاهد.
داور یا داوران بایستی به هر جمله ارزشی برابر ۱ تا ۹ بدهند این ارزشها قراردادی بوده و در این روش حداکثر درجه شدت دارای ارزش ۹ و حداقل آن دارای ارزش ۱ میباشد. مثلاً چنانچه در نظر داوران جمله شماره X دارای حداقل مخالفت تشخیص داده شد، ارزش آن ۱ و اگر حداکثر مخالفت بود ارزش آن ۹ تعیین میشود و به این ترتیب با مقایسه و اندازه گیری از طریق روزنامه های رسمی دو کشور در طی سالهای ۱۳۷۰ – ۷۶ بعنوان مثال میتوان به این نتیجه رسید که میزان مخالفت ایران با سیاست آمریکا در منطقه خلیج فارس به مراتب بیشتر است از سیاست عراق با آمریکا در منطقه خلیج فارس بنابراین توجه داشته باشیم زبان گفتار
و نوشتار نمودی از رفتار یا کنش اجتماعی محسوب میشوند افراد ممکن است رفتارها، عقاید و افکار و گرایشهای خود را از طریق اعمالی که انجام میدهند در معرض مشاهده محقق قرار
دهند و گاه ممکن است از طریق زبان به صورت نوشته با صحبت آنها را بیان دارند.
محققان می توانند از خلال نوشته ها یا فیلمها و نوارهای ضبط صوت و سایر استاد به اطلاعاتی درباره شرایط و موقعیتهای اجتماعی جامعه گذشته پی ببرند شناخت دولتها در مورد تحولات سیاسی در کشورهای خارجی غالباً بر اساس ارتباطات است که این ارتباطات به شکل مکاتبات دیپلماتیک پخش برنامه های سمعی بصری تحلیلهای روزنامه نگاری در مطبوعات داخلی و یا سخنرانیهایی که به وسیله رهبران سیاسی غالباً به صورت ناخواسته برای تشریح این تحولات ایراد میگردند انجام میپذیرند. اگر چه تحلیلگران سیاسی نوعاً کوششی جهت مشخص ساختن روشهای به کار برده شده برای نتیجه گیری از این داده ها به عمل نمی آورند ولی با این حال شواهدی وجود دارد که در آنها تحلیل محتوا شناختهای مهمی را به دست داده است. خطابه هایی که به وسیله اعضای دفتر سیاسی حزب کمونیست به مناسبت زادروز ژوزف استالین ایراد شد ساخت قدرت در هیأت رئیسه حزب کمونیست را آشکار ساخت و جانشینی مورد انتظار وارثان قدرت را که پس از مرگ استالین به اثبات رسید آشکار ساخت. همچنین در خلال جنگ جهانی دوم استنتاجات در مورد شیوه جنگ در آلمان و تغییرات پدید آمده در رابطه بین دول محور بر اساس برنامه های داخلی رادیو تلویزیونی که به صورت منظم تحت نظارت بودند استوار بود سخنرانیهای ژوزف استالین که با هدف تقویت روحیه آلمان و نیز آماده ساختن مردم برای رویدادهای بعد ایراد شده بودند به صورت موفقیت آمیزی برای کسب اطلاعاتی سری نظامی استفاده شد.
در تحلیل محتوای پیامهای ارتباطی در شب جنگ اول جهانی در خلال بحران موشکی کوبا ۱۹۶۲ و نیز در منازعه شوروی با سنگاپور اواخر دهه ۱۹۵۰، از یک سازه تعاملی استفاده شده است و بدین منظور از بیانیه های دیپلماتیک عمومی که رهبران کشورهای درگیر در جنگ تسلیم کرده اند به عنوان یک مجموعه متوالی محرک و پاسخ قلمداد شده اند، علاوه بر موارد سیاسی فوق تحلیل محتوا میتواند اطلاعات روشنی را در زمینه نوع ارزشهای مطرح شده و نیز گرایشهای نامزدهای منصبهای سیاسی در مورد مسائل خاص و نیز تغییر این ارزشها و گرایشها را در واکنش به شرایط خاص و با توجه به مخاطبان آنها به دست دهد. تحلیلهای مقایسه ای بین کشورها تفاوتهای موجود در ارزشهای رهبری و خواسته های نخبگان و مطالعات در مورد انتخابات و نامزدهای انتخاباتی سخنرانیهای پادشاه بریتانیا و شعارهای روز اول ماه مه شوروی زمینه ساز توجه و علاقه به روش تحلیل محتوا در این رشته است.
اسناد و مدارک
ساده ترین طبقه بندی در این مورد عبارت است از متمایز کردن اسناد کتبی (کتاب، روزنامه بایگانی و جز آن اسناد عددی آمارها و شمارشها و دیگر اسنادی که نه کتبی هستند و به عددی (فیلمها، تصویرها عکسها صفحه های مختلف اشیاء ابزار و آلات و جز آن
همچنین تقسیم بندی می تواند بر مبنای مدارک کتبی غیر کتبی، با مدارک دست اول مدارک دست دوم نوشته شده مدارک تصویری عکس و فیلم و نقاشی مدارک مربوط به صدا و غیره تقسیم بندی شود. در این قسمت به شیوه های استفاده از اسناد و مدارک اشاره خواهد شد.
اسناد کتبی
این گونه اسناد بسیار فراوان و گوناگونند و نمیتوان فهرست کاملی از انواع آنها به دست داد.
این اسناد عبارتند از :
اسناد رسمی بایگانیهای دولتی که شامل مجموعه اسناد اصلی وزارتخانه ها و سازمانها می باشند. گزارشها، دستورها یادداشتها و غیره که مردم جز در شرایط خاصی به آنها دسترسی ندارند. سرشماریها و شمارشهای آماری و نشریه های رسمی که در میان مردم به طور کم و بیش آزاد منتشر میشوند.
بایگانیهای دولتی اگر تمام اسناد رسمی در بایگانیها نگهداری می شدند و اگر مراجعه به این بایگانیها آزاد می بود، علوم اجتماعی و بویژه علم سیاست ترقی بزرگی میکرد. اسناد رسمی ممکن است جزئیات را نگویند اما بیان کننده مطالب بسیارند که متأسفانه آنچه در بایگانیها هستند. اغلب در دسترس نیستند این مسائل در کشورهای جهان سوم بیشتر دیده می شود.
نشریه های اداری علاوه بر نشریه های رسمی مجله ها، بولتنهای وزارتخانه ها و دیگر سازمانهای دولتی از اسنادی میباشند که مطالعه آنها حائز اهمیت است. روزنامه های رسمی و ضمیمه های آنها نیز برای بررسی فعالیتهای پارلمانی و احزاب سیاسی حاوی مدارک درجه اولی هستند.
مطبوعات مطبوعات به عنوان منبع عمومی سند و مدرک به عنوان منبع اسناد درباره برخی دسته ها با گروههای اجتماعی و سرانجام به عنوان منبع اسناد درباره خود مطبوعات، حائز اهمیت بسیار است. مطبوعات برای آن دوره های تاریخی که بایگانیها در دسترس همه نیستند
پایه های اصلی سند و مدرک را فراهم میسازند و حتی برای دوره های پیش از آن هم به کمک مطبوعات است که میتوان تار و پود کلی حادثه ها را دریافت البته در صورتی که مطبوعات بتوانند واقعیتهای درون جامعه را منعکس نمایند برای پژوهشگر این سئوال پیش می آید که آیا مطبوعات واقعیتها را به درستی گزارش میکنند؟ آیا مطبوعات همه واقعیتها را گزارش میکنند؟ بنابراین تغییر شکل حادثه ها بخصوص حادثه های سیاسی توسط بعضی از روزنامه ها قابل انکار نیست اما تعدد روزنامه ها با گرایشهای مختلف اجازه می دهند که حقیقت به طور کلی نمایان گردد با توجه به گسترش ارتباطات و نقش وسائل ارتباط جمعی در دنیا نباید فراموش کرد که نمیتوان واقعیت را آنچنان که به راستی روی داده است و بر روی افکار عمومی اثر گذاشته است پنهان کرد بلکه این واقعیتی است که افکار عمومی آن را میبینند و از آن مطلع میباشند. همچنین این سئوال مطرح است که آیا ممکن است وقایع و حادثه ها اصلاً در مطبوعات منعکس نگردند؟ احتمالاً ممکن است این رویدادها و یا حوادث برای مدتی مخفی بمانند و در مطبوعات به واقعیتها پرداخته نشود اما باید توجه داشته باشیم که حقایق نهایتاً به شکلی برملا میشوند و پژوهشگر می تواند به واقعیتها دست یابد.
مطبوعات نیز منبع بسیار اساسی جمع آوری سند درباره افکار عمومی و گروههای با نفوذ میباشند و تحلیل روزنامه های احزاب سیاسی برای شناخت آنها بسیار مهم است. بنابراین مطالعه مطبوعات یک کشور فی نفسه کمک بزرگی است به علم سیاست.
بایگانی های خصوصی و سازمانها بایگانیهای سازمانها احزاب، گروههای ذی نفوذ اتحادیه ها، انجمنها سازمانهای مذهبی و همچنین بایگانیهای افراد و اسناد شخصی صورت جلسه ها، فهرست نامهای اعضاء مکاتبه ها و غیره بسیار مهم می باشند.
بایگانیهای فردی زمانی که محقق با هدف مطالعه زندگی اجتماعی فرد یا افرادی دست به بررسی میزند میتواند از اسناد و مدارک مختلفی استفاده کند در این زمینه مدارک مورد بررسی عبارتند از روزنامه ها مجله ها زندگینامه اسناد مربوط به تولد ازدواج طلاق
کتابهای درسی و انشاهای نوشته شده در طول تحصیل کتابهای مربوط به کتابخانه شخصی مدارک تحصیلی یادداشتهای شخصی مکاتبات توصیه نامه ها تلگراف ها، پرونده تحصیلی دفترچه تلفن، اجاره نامه ها وصیت نامه ها پرونده شغلی گواهی نامه های مختلف صورت حسابهای بانکی اسناد مالکیت پرونده قضائی قراردادها سندها گزارشهای اداری و سایر
مدارک از مردان سیاسی نباید تنها نمایندگان مجلس وزیران و جز اینها را تصور کرد.
سردمداران گروهها، عضوهای فعال احزاب روزنامه نگاران، افراد صاحب مقام و دیگران هم در همین شمارند. از سوی دیگر مدارک شخصی یک فرد به طور کلی به تحلیل روانی چگونگی رابطه ها و رفتار اجتماعی و جزء آن کمک می کند.
در اینجا به دو دسته مدارک که دارای اهمیت ویژه ای هستند، اشاره می کنیم؛ یکی سال نامه ها و فهرستها و دیگر آثار ادبی
سال نامه های گوناگون و فهرستها چه برای مطالعه مردان سرشناس و برجستگان حرفه ها چه برای تحلیل بعضی سازمانهای اداری و چه برای تحقیق در مورد این یا آن گروه اجتماعی اطلاعات مفیدی به دست میدهند در مورد آثار ادبی می توان گفت که ادبیات کل یک جامعه را منعکس می سازد همین مسأله در مورد تمام آثار هنری با درجه های مختلف نیز صادق است. برخی از کارهای ادبی مستقیماً از زندگی اجتماعی الهام می گیرند. در اینجا سخن بر سرکتابهای خاطره و یا نشریه های انتقادی یا مقاله هایی که عقیده هایی را مطرح می سازند نیست بلکه آثار ادبی به معنی اخص آن است مانند داستانها، داستانهای کوتاه نمایشنامه های تئاتر که موضوعشان کم و بیش به زندگی سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ارتباط دارد. برخی از این آثار بدون شک به عنوان سند و مدرک دارای ارزش هستند.
آمارها آمارها شامل شمارش در بین جمعیت و گروهی خاص در زمانی مشخص و یا در دو زمانی معین است. برخی از آمارها از طریق پرسشنامه حاصل می آیند. مثل آمارهای حاصل از سرشماریها و برخی دیگر از طریق گزارشهای اداری تهیه میشوند مثل آمارهای صادرات و واردات برخی دیگر از طریق نمونه گیری به دست می آیند منابع مورد ا د استفاده در آمارها متفاوتند در مواردی که محقق امکان دستیابی مستقیم به اطلاعات را ندارد چاره ای جز استفاده از ارقام و آمار موجود نخواهد داشت ولی همواره صحت و اعتبار آمارهای مورد استفاده باید مورد توجه باشد.
آمارها، مدارکی هستند مرکب از ارقام که نتایج شمارشها را بیان میکنند. در سالهای اخیر شمارش و آمار اهمیت قابل ملاحظه ای پیدا کرده است. علاوه بر هدف نظامی و مالی هدف دیگر سرشماریها به دست آوردن دقیقترین شناخت ممکن از عوامل تولید و توزیع ثروتها به منظور هماهنگ ساختن و جهت دادن به اقتصاد ملی است برنامه ریزی که به درجه های
مختلف آن در تمام کشورها وجود دارد جز بر پایه آمارهای دقیق ممکن نیست.
به طور خلاصه تمام چیزهایی که با دست بشر شناخته شده است و یا اینکه بشر آنها را به کار می برد مانند لباس ابزار وسیله کار یا تفریح کارهای هنری یا کارهای دستی آوازها فریادها، علامتها و نشانه هایی که بشر بر روی آنها ارزش گذاری کرده است. همچنین شکل خانه ها و باغها، نقشه شهرها و غیره تمام اینها سند و مدرکهای مهمی برای تحقیقات علوم اجتماعی فراهم میسازند به طور کلی این مدرکها را میتوان در سه گروه طبقه بندی کرد مدرک های فنی انواع مختلف اشیاء مدرکهای تصویری (عکس) سینما و مدرک های صوتی
جمع آوری اطلاعات از طریق استفاده از کتابخانه
هر محققی قبل از شروع تحقیق و هنگامی که به موضوعی ویژه برای تحقیق علاقه مند شده است، ناگزیر از مراجعه به کتابخانه خواهد بود و یکی از مهمترین روش جمع آوری اطلاعات برای تحقیق علمی استفاده از کتابخانه است. اهداف کتابخانه ها متناسب با نوع کتابخانه است. کتابخانه های وابسته به سازمانها و مؤسسه ها از نوع خصوصی میباشند و هدفهای روشن و مشخصی را در جهت تکوین و تکامل برنامه های آنها دنبال میکنند. برای نمونه هدف کلی کتابخانه های دانشگاهی گردآوری سازماندهی و عرضه مجموعه مکتوبی است که پاسخگوی نیازهای آموزشی تحقیقاتی اطلاعاتی و مطالعاتی جامعه دانشگاهی استادان دانشجویان کارکنان باشد مراجعان این گونه کتابخانه ها گروههای نسبتاً مشخصی مانند دانشجویان استادان، کارمندان و محققان هستند. هر کدام از این گروهها چه از نظر سطح اطلاعات و چه به لحاظ ویژگیهای سنی شناخته شده اند و نیازهایشان قابل پیش بینی است. بنابراین تعیین هدفهای کتابخانه های دانشگاهی و برنامه ریزی برای رسیدن به آنها در مقایسه با آنچه در کتابخانه های عمومی انجام میگیرد عملی تر و آسانتر است. اهداف کتابخانه های عمومی، از تنوع بیشتری برخوردار است چه . مراجعان به آنها را گروههای مختلف اجتماعی در سنین و مکانهای مختلف با افکار و عقاید ناهمگن تشکیل میدهند به همین علت اهداف ذیل برای آنها بیان داشته اند :
۱- تشویق مردم به مطالعه کمک به آموزش رسمی و غیر رسمی کمک به فعالیتهای فرهنگی و تربیتی و عرضه اطلاعات به کل جامعه
۱ مهدی محتوی شیوه امانت بین کتابخانه های دانمارک تهران، ۱۳۵۵) ص ۳۹۹-۴۰۸
۴ کمک به آموزش سیاسی و کمک به بهبود افزایش تولید.
-۵ کمک به ترویج حقایق و وقایع
تهیه امکانات و منابع به منظور آموزش و بازآموزی افرد، تهیه امکانات به منظور تقویت تفکر انتقادی تهیه امکانات و منابع به منظور آگاه کردن مردم از جنبه های علمی و تکنیکی زمان و مکان محیط بر آنها
قرار دادن علم و دانش در اختیار عالم و کتابخوان به منظور فاضلتر ساختن آنان رساندن علم و دانش به قشرهای محروم اجتماع به منظور برآورده کردن نیازهای فرهنگی و علمی آنان
۶ – برآورده ساختن نیازهای اطلاعاتی آموزشی حرفه ای فرهنگی و نیازهای زمان فراغت جامعه
– فراهم آوردن حداقل امکانات برای دسترسی هر فرد جامعه به فرهنگ و دانش مکتوب
عوامل گوناگونی چون عوامل فرهنگی سیاسی، اقتصادی علمی و تاریخی بر پذیرش این با آن هدف برای کتابخانه تأثیر دارند با توجه به مطالب فوق و با اهمیت نقش و اهداف کتابخانه
که بدان اشاره شد، محقق با مطالعه کتابها مقاله ها و تحقیقات دیگران که در حوزه موضوع مورد علاقه او است محقق می تواند موضوع تحقیق خود را بیشتر بشناسد و ابعاد آن را ببیند و هدف یا هدفهای تحقیقی خود را خالص تر و رساتر سازد. هنگام تحقیق درباره هر موضوع قبلاً بایستی مطالعه نمود که آیا کتب و مأخذی قبلاً درباره موضوع تحقیق نوشته شده است، یا خیر. کسی که با ذهن خالی تحقیق را شروع میکند معمولاً با دست خالی تمام می کند، و به هر حال بایستی از کلیه اطلاعات موجود درباره موضوع تحقیق استفاده کرد فواید روش استفاده از کتابخانه عبارتند از :
الف – کسب اطلاعات اولیه راجع به موضوع مورد بحث و گرفتن تجربه از آنچه که قبلاً تهیه شده و پرهیز از تکرار مکررات
ب – استفاده از حقایق آمارها کتابها، مأخذ و اسناد موجود و همچنین چه کتبی باید مورد مطالعه قرار گیرد و سابقه موضوع تحقیق
– در پاره ای از تحقیقات نظیر تحقیقات تاریخی محقق حدود ۸۰ الی ۹۰ درصد از اطلاعات تحقیقی خود را از طریق مطالعات کتابخانه ای به دست می آورد. بنابراین و با توجه به اهمیت نقش کتابخانه در فعالیتهای تحقیقی توضیح مختصری در چگونگی استفاده بهتر از کتابخانه لازم و ضروری به نظر می رسد.
آشنائی با روش و شیوه سبک چیدن کتابها
در کتابخانه های سنتی هیچکس جز کتابداران حق ورود به محوطه کتابها را ندارد. در حالیکه در کتابخانه های آزاد هر فردی میتواند به محوطه کتابها برود و کتاب مورد علاقه خود را شخصاً پیدا کند. البته وجود کتابداران مجرب و ورزیده در تسریع امر جمع آوری اطلاعات به محقق کمکهای شایانی عرضه می دارد اما آگاهی محقق از شیوه چیدن کتابها در کتابخانه صرفنظر از این که خود دانشی است که محقق باید از آن برخوردار باشد در او حسن خودکفائی را نیز تقویت میکند و از اتلاف وقت در جمع آوری اطلاعات می کاهد.
در کتابخانه های سنتی محقق به این آگاهی نیاز کمتری دارد زیرا در این گونه کتابخانه ها این آگاهی خاص کتاب داران است در صورتی که در کتابخانه های آزاد که محقق ناچار است شخصاً به دنبال کتاب مورد نظر در محوطه کتابها به جستجو بپردازد، باید از نوع چیدن کتابها در قفسه ها آگاهی کامل داشته باشد. البته در کتابخانه های آزاد نیز اگر فردی برای یافتن کتابی نیاز به کتاب دار داشته باشد کتابدار او را در یافتن کتاب مورد نظر یاری خواهد کرد.
راجع به سبک و سیستم کتابداری روشهای مختلفی موجود است :
بر حسب اندازه بزرگی و کوچکی آنها در این روش چند کتاب نجوم، فقه، علوم طبیعی و اجتماعی را فقط به علت اینکه یک قطع دارند در کنار هم جای می دهند.
طبقه بندی کتابخانه
در نظامهای مختلف طبقه بندی کتابخانه ها پیچیده است اما در عین حال روشهای ابتکاری برای نظام طبقه بندی جایگزین کردن کتابها و یافتن محل آنها به شمار می روند و طبقه بندی کتابخانه بر اساس روشی انجام میگیرد که کوچکترین جزئیات آن بر اصول نظم و منطق استوار است. در اینجا به چند روش که برای استفاده کنندگان از کتابخانه لازم و ضروری می باشد اشاره خواهد شد.
نظام دهدهی دیوئی
نظام دهدهی دیوئی برای طبقه بندی کتاب در سال ۱۸۷۶ توسط ملویل دیونی طراحی شد که ابتدا در کتابخانه امرست که خود در آنجا به کتابداری اشتغال داشت به کار بسته شد. این نظام با نوعی از روش تعدیل شده آن در بسیار از کتابخانه های دانشگاهها و بیشتر کتابخانه های عمومی و کتابخانه های تخصصی دیگر نقاط جهان به کار می رود. فهرست زیر طبقه بندی موضوعی عمده را نشان میدهد.
مراجع عمومی مجله های دوره ای فرهنگ نامه ها
زندگی نامه ها
فلسفه، روان شناسی
مذهب
علوم اجتماعی
آمار
علوم سیاسی
اقتصاد
حقوق
مدیریت
انجمن ها و مؤسسه های رفاهی
تعلیم و تربیت
نظریه و فلسفه تعلیم و تربیت
تاریخ تعلیم و تربیت
معلمان و روشها
آموزش ابتدایی
آموزش متوسطه
آموزش بزرگسالان
برنامه های درسی
آموزش زنان
۱۰۰
۲۰۰
۳۰۰
۳۱۰
۳۲۰
۳۳۰
۳۴۰
۳۵۰
۳۶۰
۳۷۰
٣٧٠٫١
٣٧٠٫٩
۳۷۱
۳۷۲
۳۷۳
۳۷۴
۳۷۵
۳۷۶
۳۷۷
۳۷۸
۳۷۹
آموزش مذهبی و اخلاقی
آموزش عالی
مدرسه های همگانی
۳۷۹٫۱۴
قوانین مدرسه
۳۷۹٫۱۵
سرپرستی و نظارت
۳۸۰
۳۹۰
۴۰۰
۵۰۰
۶۰۰
۷۰۰
۸۰۰
۹۰۰
بازرگانی ارتباطات
آداب و رسوم
زبان شناسی
علوم ناب
علوم کاربردی
هنر و تفریحات
ادبیات
تاریخ
طبقه بندی کتابخانه کنگره
برخی از کتابخانه های گسترده تر به ویژه در دانشگاههای بزرگ، نظام طبقه بندی کتابخانه کنگره را برای طبقه بندی کتابها به کار میبرند این طبقه بندی که توسط هربرت پرتنام طراحی گردید و بر اساس قانونی که در سال ۱۸۸۰ از کنگره گذشت به آن جنبه قانونی داده شد. این طبقه بندی به ویژه برای کتابخانه های بزرگ مناسب است که دارای مجموعه های جداگانه ای هستند و به طور مجزا نگهداری میشوند بجای ده طبقه اصلی که در طبقه بندی دیونی بکار میرود شامل بیست طبقه اصلی است. حروف الفباء برای عناوین اصلی بکار می رود اما برای تقسیمات فرعی تقریباً مانند روش دهدهی دیونی از اعداد استفاده می شود.
جایگزینی کتابها
تمام کتابها دارای یک شماره یا حرف است که در گوشه بالای سمت چپ کارت نویسنده کارت موضوعی و یا کارت عنوان و یا در پشت خود کتاب نوشته میشود کتابها به ترتیب
۱. Herbert Putnam
طبقات به ترتیب الفبایی به نام خانوادگی نویسنده مرتب می شوند، به استثنای زندگی نامه ها که بجای نام نویسنده یا عنوان کتاب بر حسب موضوع و به ترتیب الفبایی مرتب می شوند.
بیشتر کتابخانه ها از طرح طبقه بندی دیگری هم که به طبقه بندی کوترسن بورن معروف است استفاده میکنند. در این طبقه بندی شماره مؤلف برای نشان دادن نخستین حرف اسم او و شماره های اضافی برای متمایز کردن مؤلفاتی که اسامی آنان با همان حرف شروع می شود به طبقه بندی اصلی افزوده می شود.
الف
نوشته های عمومی
فلسفه مذهب
تاریخ
تاریخ جهان
تاریخ آمریکا
ث ج
جغرافیای مردم شناسی
علوم اجتماعی
خالی
علوم سیاسی
حقوق
تعلیم و تربیت
ل الف
تاریخ تعلیم و تربیت
ل ب
نظریه و تعلیم و تربیت
ل پ
فرم ها و تقاضا نامه های خاص
مدرسه های آمریکا
آموزش آمریکائی
ل ج
آموزش اروپائی
ل چ
آسیا، آفریقا، اقیانوسیه
Cutter Sanborn
همین شماره ها و با حروف در قفسه های کتابخانه قرار میگیرند. کتابها در درون هر یک از طبقات به ترتیب الفبایی به نام خانوادگی نویسنده مرتب می شوند، به استثنای زندگی نامه ها که بجای نام نویسنده با عنوان کتاب بر حسب موضوع و به ترتیب الفبایی مرتب می شوند.
بیشتر کتابخانه ها از طرح طبقه بندی دیگری هم که به طبقه بندی کوترسن بورن معروف است استفاده میکنند در این طبقه بندی شماره مؤلف برای نشان دادن نخستین حرف اسم او و شماره های اضافی برای متمایز کردن مؤلفانی که اسامی آنان با همان حرف شروع می شود به طبقه بندی اصلی افزوده میشود.
الف
نوشته های عمومی
فلسفه، مذهب
C پ
تاریخ
تاریخ جهان
ث ج
تاریخ آمریکا
جغرافیای مردم شناسی
علوم اجتماعی
خالی
علوم سیاسی
حقوق
تعلیم و تربیت
ل الف
تاریخ تعلیم و تربیت
ل ب
نظریه و تعلیم و تربیت
ل پ
فرم ها و تقاضا نامه های خاص
ل ت
مدرسه های آمریکا
آموزش آمریکائی
ل ج
آموزش اروپائی
ل چ
آسیا، آفریقا، اقیانوسیه
ل ح
نشریه های دوره ای مدرسه ها
ل خ
خالی
ل د
اتحادیه های برادری انجمن ها
ل ر
کتابهای درسی
موسیقی
هنرهای زیبا
خالی
زبان ادبیات
علوم
پزشکی
کشاورزی
تکنولوژی
علوم نظامی
علوم دریایی
خالی
خالی
خالی
علوم کتابداری کتاب شناسی
طبقه بندی های دیگر مثل بلیس ، کونین براون دهدهی جهانی و کولون در ادبیات تخصصی طبقه بندی کتابها در علم کتابداری توصیف شده است.
فصل پنجم
تجزیه و تحلیل اطلاعات جمع آوری شده
پژوهشگر پس از اینکه روش تحقیق خود را مشخص کرد و با استفاده از ابزارهای مناسب داده های مورد نیاز را برای آزمون فرضیه های خود جمع آوری کرد، اکنون نوبت آن است که با بهره گیری از تکنیکهای آماری مناسبی که با روش تحقیق نوع متغیرها سازگاری دارد، داده های جمع آوری شده را دسته بندی و تجزیه و تحلیل نماید و در نهایت فرضیه هایی را که تا این مرحله او را در تحقیق هدایت کرده اند در بوته آزمون قرار دهد و تکلیف آنها را روشن کند و سرانجام بتواند پاسخی راه حلی برای پرسش تحقیق بیابد.
تجزیه و تحلیل به عنوان فرآیندی از روش علمی یکی از پایه های اساسی هر روش تحقیقی است. تجزیه و تحلیل به طور کلی عبارت است از روشی که از طریق آن کل فرآیند پژوهشی از انتخاب مسأله تا دسترسی به یک نتیجه هدایت میشود نقد و بررسی در تحلیل داده های موجود حائز اهمیت بسزائی است. تجزیه و تحلیل داده فرآیندی چند مرحله ای است که طی آن داده هایی که از طریق به کارگیری ابزارهای جمع آوری در نمونه (جامعه) آماری فراهم آمده اند، خلاصه کدبندی دسته بندی و در نهایت پردازش می شوند تا زمینه برقراری انواع تحلیل ها و ارتباطها بین این داده به منظور آزمون فرضیه ها فراهم آید. در این فرآیند داده ها از لحاظ مفهومی و هم از جنبه تجربی پالایش میشوند و تکنیکهای گوناگون آماری نقش بسزائی در استنتاج ها و تعمیم ها به عهده دارند. اگرچه فرآیندهای تجزیه و تحلیل با توجه به نوع تحقیق، مسأله تحقیق، ماهیت فرضیه ها نوع نظریه سازی ابزار به کار رفته برای جمع آوری اطلاعات متفاوت هستند ولی در فرآیند آن برای تجزیه و تحلیل مراحل مشترکی وجود دارد.
یکی از مسائل مهم در تجزیه و تحلیل دسته بندی داده ها است و همچنین مقوله ها باید بر پایه مقصود و مسأله پژوهش مشخص شود. اگر مقوله بندیها مبتنی بر لزوم مسأله پژوهش
نباشد هیچگونه جواب مناسب و کافی برای پرسشهای پژوهش به دست نخواهد آمد.
پژوهشگر همواره از خود می پرسد: آیا مدل تجزیه و تحلیل من با مسأله پژوهش مطابقت دارد؟ آیا با استفاده از این تجزیه و تحلیل میتوانم فرضیه های مورد نظر را به گونه مقتضی و مناسب بیازمایم؟ همچنین تجزیه و تحلیل اطلاعات باید بر مبنای هدف تحقیق باشد. هدف تحقیق و احتیاجاتی که موجب شده است طرحی تهیه گردد و اطلاعاتی جمع آوری شود باید تا پایان کار تحقیق مد نظر محقق باشد. برای مثال در پرسش نامه ای که برای تحقیق تنظیم شده است امکان دارد که سئوالهای متعددی شده باشد در تجزیه و تحلیل جوابها تعدادی از آنها مستقیماً با هدف تحقیق مرتبط است و بعضی از سئوالها ممکن است با هدف تحقیق جمع آوری نشده باشد. بنابراین باید بین این دو دسته از اطلاعات فرق گذاشت و فقط آنها را که مستقیماً به هدف تحقیق و احتیاجات مربوط است مورد مطالعه و تجزیه و تحلیل قرار داد. بنابراین اطلاعاتی که جمع آوری شده است باید مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد تا رابطه
علت و معلولی بین پدیده های مورد نظر به دست آید. در مطالعه و تجزیه و تحلیل مطالب محقق نباید تحت تأثیر علایق شخصی باشد افراد بشر نسبت به موضوعات مختلف دارای عقایدی هستند. بی تفاوتی برای انسان معنی و مفهومی ندارد قضاوتهایی که میکنیم این قضاوتها مبنا و ملاک اصلی رفتار و گفتار ما خواهد بود. پس عقاید شخصی نه تنها بصورت ناخودآگاه، بلکه بصورت خودآگاه نیز در قضاوتهای ما اثر میگذارد. از آنجایی که انسانها دائماً تحت این کشش درونی هستند محقق باید سعی نماید که خود را از قید این تعصبات و پیش داوریها نجات بخشد.
به طور کلی در این مرحله پژوهشگر به تحلیل مفاهیم تعریف شده تعریف نظری معرفها و متغیرها و شاخصهای عملیاتی مشاهده شده می پردازد.
در این قسمت او میخواهد بداند که نتایج مشاهده شده اش با نتایج فرضیه ها همخوانی دارد با خبر تحلیل روابط میان مفاهیم و متغیرها و شاخصها هدف یک پژوهش علمی است.
بعنوان مثال در مدل تصمیم گیری سئوال اصلی این است که تصمیم گیری در سیاست خارجی از چه عواملی متأثر می شود؟
فرض کنید وی فقط دو متغیر را که یکی محیط روانی و دیگری محیط اجرائی را شکل دهنده، تصمیم گیری می داند.
در وهله اول پژوهشگر در تحلیل داده ها باید ثابت کند که آیا «پیوستگی بین رفتاری که
می خواهد تبیین کند با عواملی که دخیل میداند وجود دارد یا خیر به عبارت دیگر آیا وجود چنین عواملی در تصمیم گیری صحت دارد یا خیر.
دو فرضیه اصلی عبارت است از :
۱ – محیط روانی بر تصمیم گیری سیاست خارجی مؤثر است.
۲- محیط اجرائی بر تصمیم گیری سیاست خارجی موثر است.
زمانی که پژوهشگر صحت دخالت عوامل فوق را ثابت کرد. در وهله دوم باید نحوه ارتباط آن دو متغیر را در تصمیم گیری روشن سازد و تحلیل داده ها باید نشان دهد که چقدر احتمال دارد این گونه رابطه بین متغیرها درست باشد.
پژوهشگر برای پاسخگوئی به مسأله تدوین شده و یا تصمیم گیری در مورد رد با تأیید فرضیه ای که صورت بندی کرده است از روشهای مختلف تجزیه و تحلیل استفاده میکند.
روشهای مختلف تجزیه و تحلیل را میتوان به شرح زیر تقسیم بندی کرد:
۱ – تجزیه و تحلیل توصیفی
در تحلیل آمار توصیفی عمل تعمیم به افراد گروه خاصی که مورد مشاهده قرار گرفته اند محدود میشود. در مورد افرادی که خارج از این گروه قرار میگیرند، هیچ نوع نتیجه ای گرفته نمی شود. در مورد افرادی که خارج از این گروه قرار میگیرند هیچ نوع نتیجه ای گرفته نمی شود و میان افراد این گروه و کسانی که در خارج از آن هستند هیچگونه شباهتی فرض نمی شود. داده های به دست آمده یک گروه و فقط همان گروه را توصیف می کنند، تحلیل توصیفی مستلزم تحقیقات علمی است ساده ای است که اطلاعات با ارزشی را در مورد طبیعت افراد یک گروه خاص در اختیار پژوهشگر میگذارد.
در تجزیه و تحلیل توصیفی، پژوهشگر داده های جمع آوری شده را با استفاده از شاخصهای آمار توصیفی خلاصه و طبقه بندی میکند. به عبارت دیگر در تجزیه و تحلیل توصیفی پژوهشگر ابتدا داده های جمع آوری شده را با تهیه و تنظیم توزیع فراوانی خلاصه میکند و سپس به کمک نمودار آنها را نمایش میدهد و سرانجام با استفاده از سایر شاخصهای آمار توصیفی آنها را خلاصه میکند. معروف ترین و در عین حال پر مصرف ترین شاخص های آمار توصیفی عبارتند از میانگین میانه و انحراف استاندارد به عنوان مثال شما ممکن است
علاقه مند باشید که چگونگی توزیع بهره هوشی را در یک کلاس تعیین کنید. برای دسترسی به این هدف ابتدا یک آزمون هوشی استاندارد اجرا میکنید سپس داده های جمع آوری شده را تقسیم بندی میکنید و مطابق زیر در یک جدول توزیع فراوانی قرار می دهید و شاخصهای آمار توصیفی را برای آن محاسبه میکنید.
جدول توزیع فراوانی بهره هوشی دانش آموزان کلاس اول
بهره هوشی
فراوانی
درصد
طبیعی
باهوش
پرهوش
سرآمد
جمع
۱۰۰
۶٫۱۵
۱۵٫۳۹
۵۵٫۳۹
٢٣٫٠٧
K = ۱۱۰٫۶۶
تجزیه و تحلیل مقایسه ای
یکی از روشهای تجربی روش مقایسه است که هدف آن مقایسه و بررسی تعدادی معدود از یک متغیر در یک نمونه وسیع از واحدهاست.
اساس فکر در زمینه مقایسه این است که در سایه آن موارد مختلف در کنار هم قرار گرفته و حقایقی از آن در سایه این عمل به دست می آیند زشتی و زیبایی در کمال و نقص یک پدیده جنبه های مزیت و محدودیت و معایب آن این چنین معلوم میگردد.
آدمی در گزینش و انتخاب و خط مشی ارزیابی از امور تشخیص جنبه های رجحان یک امر بر امری دیگر نیاز به مقایسه و تطبیق دارد در سایه آن آزمایش برای استدلال حاصل می شود برای او ژرف اندیشی مطرح میگردد. محقق طریق از آن می تواند به حدود فکر، علم ارزش فلسفی تعالیم، جنبه مدنیت آن ادبیات، میزان تأثیر تعالیم در ابعاد حیات شخصی اجتماعی، سیاسی، اقتصادی پی برد ارزش اغراض و غایات روشها و اهداف، میزان اصالت آثار را درک کند و این روش اگر با تعمق و دقت انجام گیرد پرده هایی از اسرار را بالا زده و حقایقی را در اختیار قرار خواهد داد.
تکیه گاه مقایسه تشابهات و تفاوتهاست تا در سایه آن اطلاعات و نتایج مورد نیاز به دست آیند. محقق سعی دارد پدیده ها را در کنار هم بگذارد تا وجود تشابه و تفاوت را دریابد و
به جنبه های ارزشی مسأله ای پی برد و البته او در این راه سعی دارد به تعمق در امور بپردازد و هم در سایه آن تجزیه و تحلیل مسائل را مورد نظر قرار دهد.
محقق با زیربنای فکری و آگاهی اطلاعاتی که درباره امری دارد می اندیشد که مسائل چگونه به هم وابسته اند و پدیده ها به چه صورتی با هم ارتباط پیدا می کنند. وجوه تشابه آنها چه هستند؟ وجوه اختلاف تضاد و تفاوت آنها چه میباشند؟ چه جنبه های منفی یا مثبتی را می توان در زمینه ای پیدا کرد؟ و اصولاً در این مقایسه چه نکات شناختنی را در جنبه ها مشابهت ها و یا تضادها می توان به دست آورد؟
در تجزیه و تحلیل «مقایسه ای علاوه بر این که اطلاعات جمع آوری شده به صورت توصیفی مورد تجزیه و تحلیل قرار میگیرند با یکدیگر هم مقایسه می شوند. سئوالی که در این تجزیه و تحلیل مطرح است این است که آیا شاخص آماری محاسبه شده، بزرگتر یا کوچکتر از شاخص آماری دیگر است؟ به این معنی که دو یا چند شاخص آمار توصیفی (میانگین، میانه انحراف استاندارد و واریانس مورد مقایسه واقع میشوند به عنوان مثال ممکن است شما در دو یا چند کلاس زبان خارجی تدریس کنید و علاقه مند باشید که تعیین کنید متوسط پیشرفت تحصیلی دو کلاس در درس زبان خارجی اختلاف معنی داری وجود دارد یا خیر؟ به عبارت دیگر علاقه مندیم که میانگین دو کلاس را با استفاده از یک آزمون آماری مقایسه کنیم و مشخص سازیم که آیا بین آنها اختلاف آماری معنی داری وجود دارد؟ در چنین شرایطی وقتی گفته میشود که بین میانگین دو کلاس تفاوت معنی داری وجود دارد، منظور این است که یافته پژوهش دارای اعتبار است و آنچه به دست آمده است ناشی از شانس یا تصادف نیست. اما بایستی توجه داشت حتی در مواقعی که آزمون آماری محاسبه شده معنی داری بودن تفاوت بین دو شاخص آماری را تأیید میکند؛ نمیتوان گفت که یافته های پژوهش واقعیتی را ثابت کرده است آنچه میتوان گفت این است که تفاوت بین شاخصهای آماری آزمون شده با احتمال معینی معتبر و معنی دار است. به عنوان مثال وقتی گفته می شود که تفاوت بین دو میانگین با احتمال (۰٫۰۵٫۰٫۰۵ = P) معنی دار است یعنی با ۹۵ درصد اطمینان اختلاف بین آنها واقعی و فقط ۵ درصد احتمال دارد که تفاوت بین آنها ناشی از شانس یا تصادفی باشد.
آزمونهای آماری در تجزیه و تحلیلهای مقایسه ای به منظور تصمیم گیری درباره رد با تأیید فرضیه پژوهشی به کار برده میشوند. به این معنی که هدف آزمون آماری تعیین این است که آیا اختلاف بین شاخصهای مورد مقایسه به اندازه ای هست که بتوان فرض صفر را رد کرد؟
۳- تجزیه و تحلیل علیت
در تجزیه و تحلیل علیت ابزار با شاخصهای آماری به کار برده شده همانند روشهایی است. که در تجزیه و تحلیل مقایسه ای مورد استفاده قرار میگیرند تفاوت عمده بین این دو روش در این است که در تجزیه و تحلیل علیت روابط علت و معلول بین متغیرهای مستقل و وابسته مورد بحث و بررسی قرار میگیرد و پژوهشگر با رد یا تأیید فرضهای آماری به تأیید یا رد روابط علت و معلولی می پردازد.
فصل ششم
طرز تهیه گزارش تحقیق
مراحل و طرز تهیه گزارش تحقیق پایان نامه رساله
هر چند ممکن است گزارش تحقیق بر حسب روشهای مختلفی که در آنها بکار رفته است به گونه چشمگیری متفاوت باشند اما انتظار میرود که سبک و شکل آنها بر الگوی مشابهی که در حوزه های علمی به رسمیت شناخته شده است منطبق باشند. در تهیه و تنظیم گزارش تحقیق یک سلسله اصول و روشهای معینی وجود دارد که رعایت آنها در طرز تنظیم تحقیق پایان نامه با رساله ضروری است. ظاهراً ممکن است چنین تصور شود که شکل و سبک گزارش صرفاً به دلخواه دانشجو انتخاب میشود اما باید دانست که سبک و شکل گزارش باید بر اصول روشن بودن سازمان بندی و نحوه ارائه آن مبتنی باشد و آشنائی دانشجویان دوره های کارشناسی ارشد و دکترای علوم سیاسی و روابط بین الملل به این اصول امری اساسی است. برای نوشتن گزارش تحقیق پایان نامه و رساله علمی محقق ناگزیر است اصولی را رعایت کند تا هم کار پایان نامه و رساله نویسی برای او آسان شود و هم مطالعه آن برای دیگران امکان پذیر باشد. زیرا هدف از نوشته های علمی باید انتقال یافته ها یا دریافتهای ما به دیگران به شیوه ای تا سر حد امکان مؤثر باشد.
معمولاً گزارش تحقیق پایان نامه و رساله علمی دارای فصلها و قسمتهایی به خلاصه زیر است:
۱- صفحه عنوان
٢- تقدیم
– فهرست مطالب
-۴- فهرست جدولها و نمودارها در صورتی که وجود داشته باشد
-۵- فهرست شکلها و عکسها در صورتی که وجود داشته باشد
۶- پیشگفتار
فصل اول – کلیات تحقیق
– فصل دوم – دیدگاههای نظری – مباحث تئوریک
فصل سوم – تاریخچه و سابقه موضوع تحقیق
۱۰ فصل چهارم – روش تحقیق جامعه آماری نمونه گیری و …..
۱۱ فصل پنجم – تجزیه و تحلیل داده ها و یا اطلاعات
۱۲ – فصل ششم – خلاصه تحقیق نتیجه گیری و پیشنهادها
۱۳ – فهرست منابع یا کتاب نامه
۱۴ – ضمائم
لازم به ذکر است که فصول اشاره شده ثابت نمیباشد و ارتباط مستقیم به موضوع تحقیق فرضیه های تحقیق و غیره دارد ممکن است فصل دوم پژوهش شامل دو فصل شود و یا فصل پنجم که اصل تحقیق یعنی تجزیه و تحلیل اطلاعات است سه یا چهار فصل را شامل شود.
صفحه عنوان روی جلد
اولین صفحه از پایان نامه روی جلد به شکلهای مختلف نوشته می شود اما آنچه متداول
است به شرح زیر است:
نام دانشکده، برای اخذ چه درجه ای موضوع استاد راهنما، استاد مشاور، محقق، تاریخ
مثال :
دانشگاه علامه طباطبائی دانشکده حقوق و علوم سیاسی
جهت اخذ درجه کارشناسی ارشد علوم سیاسی
موضوع
نقش احزاب بر توسعه سیاسی ایران بین سالهای ۱۳۵۰-۱۳۵۷
استاد راهنما دکتر ابوالقاسم طاهری
استاد مشاور دکتر احمد ساعی
تهیه و تدوین حسین احمدی
خرداد ۱۳۷۸
تقدیم
اگر گزارش تحقیق پایانامه و یا رساله به شخصی دانشمندی، محققی و غیره تقدیم می شود جای تقدیم در همینجاست که نوشته میشود تقدیم به :
فهرست مطالب
فهرست مطالب باید تا حد امکان جامع باشد و تمام قسمتها و عنوانها هر فصل را نشان دهد. فهرست مطالب خلاصه ای از محتوای گزارش را به نحو مطلوب ارائه می دهد. رابطه میان تقسیمات اصلی و فرعی با نوشتن عنوانها و شماره های فصول اصلی با حروف و اعداد بزرگ و عنوانهای فرعی و شماره آنها با حروف و اعداد ریزتر نشان داده میشود.
فهرست مطالب در تحقیق حائز اهمیت بسیار است یکی از هدفهای فهرست مطالب را میتوان دادن دید با آگاهی از تمام مطالب مندرج در پایان نامه یا رساله و یا تحقیق به خواننده دانست بدین معنی که خواننده با این دید با آگاهی سطحی از مطالب قادر خواهد بود به سرعت و دقت و سادگی قسمت مورد علاقه از رساله و پایان نامه را پیدا کند. برای مثال :
فهرست مطالب
عنوان
صفحه
تقدیم
الف
فهرست مطالب
فهرست جدولها
فهرست نمودارها
فهرست شکلها و عکسها
پیشگفتار
فصل اول – کلیات
تعریف موضوع تحقیق
اهداف تحقیق
اهمیت تحقیق
سئوال اصلی
فرضیه ها
تعریف متغیرها، مفاهیم و عملیاتی
روش تحقیق
موانع و مشکلات و محدودیتهای تحقیق
سازماندهی تحقیق
فصل دوم
دیدگاههای نظری مباحث تئوریک راجع به نقش احزاب بر توسعه سیاسی
فصل سوم
تاریخچه احزاب و نقش احزاب بر توسعه سیاسی در جهان – جهان سوم
تاریخچه و نقش احزاب بر توسعه سیاسی در ایران
فصل چهارم
روش تحقیق
جامعه آماری و روش آماری
نمونه گیری
نحوه نمونه گیری
متغیرها
عملیاتی
فصل پنجم که ممکن است؛ پنجم و ششم و هفتم نیز باشد
تجزیه و تحلیل اطلاعات رد یا تاثیر فرضیه ها
فصل بعدی
خلاصه تحقیق نتیجه گیری و پیشنهادها
فهرست منابع یا کتاب نامه
پیوست
فهرست جدولها
۱۱۰
۱۸۱
۲۰۰
۲۳۰
خواننده گزارش با استفاده از جدولها خواهد توانست که انبوهی از داده ها را به سرعت بفهمد و تفسیر کند و با یک نگاه اجمالی جزئیات و روابط مهم آنها را درک نماید. در به کار بردن جدول ها باید جانب صرفه جوئی را رعایت کرد زیرا استفاده از جدولهای زیاد خوانندگان را با اشکال روبرو می سازد جدولهای خوب آنهائی هستند که ساده و بر مفاهیم محدودی متمرکز باشند. در این قسمت به جدولهای استفاده شده در متن تحقیق با ذکر شماره اشاره خواهد شد.
مثال :
عنوان
فهرست جدولها
صفحه
۱ – جدول شماره x مربوط به احزاب جهان
۲ – جدول شماره x مربوط به احزاب جهان سوم
جدول شماره x مربوط به احزاب ایران
-۴- جدول شماره x مربوط به اعضاء در احزاب مختلف ایران
اگر تعداد جدولها و نمودارها و شکلها زیاد باشد محقق موظف است بعد از فهرست مطالب در صفحه هایی جدا به فهرست جدولها نمودارها و شکلها اشاره نماید.
فهرست نمودارها
نمودار، وسیله ای است که داده آماری را به صورت مجسم نشان می دهد. بسیاری از ویژگیهایی که در مورد جدولها لازم و ضروری پست در مورد نمودار نیز صدق میکند. نمودار انواع مختلف دارد هرگاه نمودارها با مهارت به کار گرفته شوند، جنبه هایی از داده ها را مجسم می سازند که به روشنی و به آسانی فهمیده میشوند. محقق موظف است به نمودارهای به کار گرفته شده در متن اشاره نماید.
شکلها
عنوان کامل شکل یعنی همان عنوانی که در متن پایان نامه یا رساله آمده است در فهرست شکلها منظور شود.
فهرست شکلها
عنوان
۱ – شکل شماره x مربوط به احزاب کشورهای اروپائی
۲ – شکل شماره x مربوط به احزاب کشورهای جهان سوم
شکل شماره x مربوط به احزاب ایران
صفحه
پیشگفتار
پیشگفتار، معمولاً شامل اطلاعات مختصر و مفیدی از هدف، انگیزه و دامنه وسعت تحقیق است که قبل از مطالعه کامل تحقیق پایان نامه و یا رساله به خواننده تصویری کلی و واضح از مطالب . مندرج در آن بدست میدهد. هرگاه نویسنده تحقیق در اجرای آن از کمکهای زیادی برخوردار شده باشد گزارش تحقیق وی شامل قدردانی و تشکر نیز خواهد بود. یعنی از کسانی که او را در انجام تحقیق کمک و راهنمایی کرده اند با ذکر نام تشکر و قدردانی می نماید.
قدردانی چابلوسانه و همراه با ابراز احساسات نسبت به افراد خانواده استادان راهنما کتابداران و سایر کادرهای اداری که کمکهای متداول را معمول داشته اند، امری غیر ضروری و نشانه کم سلیقگی است. افزایش حجم سپاسگزاریها و تعارفها، پسندیده نمی باشد و پیشنهاد می شود به مختصری قناعت شود.
فصل اول – کلیات تحقیق
۱ طرح مسأله و تعریف موضوع تحقیق
در این قسمت ضمن تعریف موضوع تحقیق محقق به مشکل اساسی احساس شده می پردازد. محقق ضمن افشای نیاز خود برای آگاهی از موضوعی ویژه آن را به بیانی روشن توجیه و توصیف مینماید و ضمن تعریف و تعیین متغیرها در حوزه تحقیق که بر مبنای دیدگاه یا دیدگاهها میباشد، عوامل موجود در موقعیت را تعریف و تعیین میکند. مسأله و موضوع پژوهش بایستی به گونه ای : تنظیم و بیان شود که به طور عملی قابل بررسی و تحقیق باشد و از لحاظ پژوهش قابل بررسی عملی و علمی باشد و همچنین به نحوی باشد که چگونگی بررسی متغیر یا متغیرها مکان و دامنه وسعت پژوهش را روشن کند.
۲- اهداف تحقیق
محقق هدف با هدفهای کلی و آرمانی تحقیق را به صورت بیانیه های مثبت و کلی مطرح می سازد. به عبارت دیگر، محقق در عرضه این هدفها بر علمی بودن نتایج تحقیق بیش از عملی بودن آنها تأکید دارد.
یکی از اهداف کلی خود موضوع تحقیق است که معلوم میدارد، پژوهش چه چیزهایی را دنبال میکند و با قصد تعیین آنرا دارد و نیز هدف دیگر پیشنهادهایی است که بر اساس یافته ها ارائه می شود.
اهمیت و ارزش تحقیق
هر تحقیق باید مشتمل بر دو فایده یا نفع باشد؛ یکی نفع آنی و شخصی و دیگری نفع غایی یا علمی اهمیت و ارزش پژوهش عبارت از مجموع اطلاعاتی است که مشخص میکند نتایج این تحقیق تا چه حد برای دیگران مفید میباشد. نتایج تحقیق منشأ چه دست آوردها و آگاهیهای جدیدی است؟ این پژوهش چه نکات جدیدی را مطرح می سازد؟ این تحقیق تا چه حد کاربردی و حل – المسائلی است؟
سئوال اصلی تحقیق
در اینجا سئوال اصلی تحقیق مطرح میشود که ارتباطی به سئوالات فرعی تحقیق ندارد.
۵- فرضیه ها
اینکه تحقیق دارای یک فرض یا اینکه سه الی چهار فرض است مطرح میشود. همان طوری که گفته شد فرضیه جمله ای است که انتظارات محقق را در زمینه رابطه بین متغیرها بیان میکند. منظور از چگونگی بررسی بین متغیرها این است که فرضیه ها معلوم دارد که در ین تحقیق مراد توصیف سطحی با مطالعه مقایسه ای جامع و عمیق و یا بررسی همبستگی و همخوانی و یا احتمالاً برآورد و بررسی روابط علت و معلولی متغیرهای ویژه و مطرح شده در فرضیه هاست.
-۶- تعریف متغیرها مفاهیم و عملیاتی
در اینجا ضمن مشخص و معین نمودن متغیرهای مستقل و وابسته، مفاهیم انتزاعی»، به انضمامی» تبدیل شود و ضمن تعریف نظری و معرفها به نحوه عملیاتی کردن متغیرها اشاره
شود.
۷ روش تحقیق
انتخاب روش تحقیق ارتباط مستقیمی به موضوع تحقیق دارد و محقق بایستی مشخص نماید که برای موضوع انتخابی چه روشی مناسب است. در این جا پژوهشگر باید نوع روش تحقیقی و روش جمع آوری اطلاعات و دلیل انتخاب آنرا توضیح دهد همچنین با توجه به انواع مختلف روشهای تحقیقی و با در نظر گرفتن هدف و موضوع پژوهشی خود چه روشی را مناسب دانسته است.
– موانع مشکلات و محدودیتهای تحقیق
تشخیص محدودیتهای روش تحقیق بسیار حائز اهمیت است و توجه به این محدودیت ها محقق را در دفاع از یافته هایش مجهزتر می سازد.
محدودیت هایی که کنترل آنها از عهده پژوهشگر خارج است.
۲- محدودیتهایی که کنترل آنها در اختیار پژوهشگر است.
همان طوری که قبلاً اشاره شد متغیرهای مزاحم و مداخله گری وجود دارد که بر پژوهش تأثیر می گذارد و کنترل آنها در اختیار پژوهشگر نیست یا اینکه محدودیتهای موجود در انتخاب نمونه و یا عدم توانائی در کنترل همه متغیرها پژوهشگر بایستی به محدویتهای تحقیق خود اشاره نماید و این کمکی است برای محققان بعدی که در این زمینه قصد تحقیق دارند.
سازماندهی تحقیق
ساختار پژوهش بصورت فصلها یا بخشهای متن پژوهش مورد نظر جلوه گر می شود. سازماندهی نه تنها محتوای مباحث متن را مشخص میسازد بلکه به متغیرهای شناسایی شده در فرضیه و فرضیه های پژوهش و تعریف عملی آن ارتباط تنگاتنگ پیدا میکند. پژوهشگر بایستی خلاصه ای روشن و رسا از سایر فصول تحقیق خود را روشن و رسا بیان دارد.
فصل دوم – دیدگاههای نظری – مباحث تئوریک
در این جا، پژوهشگر نقل قول از محققان مختلف را که جمع آوری نموده، نظر و دیدگاههای موافق و مخالف در زمینه نقش احزاب و تأثیر آن بر توسعه سیاسی را می آورد و ضمن مقایسه نظر محققان میتوان نتیجه گرفت که نظر سایر محققان چه معایب و محاسنی داشته است و در نهایت پژوهشگر بایستی مشخص نماید بر مبنای کدام دیدگاه و یا دیدگاهها مسئله مورد نظر را مورد مطالعه قرار میدهد و همچنین به متغیرهای مورد نظر اشاره نماید. پژوهشگر در تحلیل یافته ها بایستی توجه خاصی به انطباق نظریه و مصداق داشته باشد.
فصل سوم – پیشینه و تاریخچه موضوع تحقیق
این قسمت حاوی چکیده ای از کند و کاوی عمیق و وسیع در آنچه که پیرامون موضوع در هر پایان نامه و یا رساله مورد تحقیق و موضوعهای مشابه در کتابها و مقالات تحقیقات و پایان نامه ها وجود دارد میباشد. این فصل مشتمل بر اطلاعات مهم مربوط به تحقیق است که خواننده را با مطالعات تحقیقات و نوشته های دیگران در این زمینه آشنا می سازد و ابعاد جدیدی برای گسترش مطالعات و تحقیقات بعدی فراهم میسازد. این فصل را باید نشانه ای از چگونگی مهارت و احاطه دانش محقق از موضوع مورد مطالعه دانست. همچنین در این جا محقق نشان میدهد از چه زاویه ای و به چه متغیرهائی و یا نکاتی می پردازد که محققان قبلی به آن نپرداخته اند. در این جا نیز پژوهشگر به تاریخچه موضوع تحقیق خود می پردازد.
فصل چهارم – روش تحقیق
در این فصل ضمن روشن نمودن ابزارهای روش جمع آوری اطلاعات به جامعه آماری روش آماری نمونه گیری روش نمونه گیری متغیرها و نحوه عملیاتی اشاره خواهد شد.
فصل پنجم – در صورت لزوم پنجم ششم هفتم تجزیه و تحلیل اطلاعات و یا
داده ها
این یک یا دو یا سه فصل اصل تحقیق و قلب گزارش تحقیق است. داده های تحقیق از راه بحث های نوشتاری و با استفاده از جدولها و نمودارها با دید انتقادی، تجزیه و تحلیل و گزارش میشوند. برای نشان دادن روابط مهم میان داده ها از جدول ها و نمودارها استفاده می شود. جدول ها و نمودارهای خوب به گونه ای ساخته و نامگذاری میشوند که محتوای آنها به خودی خود و به روشنی قابل فهم باشند. پژوهشگر پس از اینکه با استفاده از ابزارهای مناسب، داده های مورد نیاز را برای آزمون فرضیه های خود جمع آوری کرد، نوبت آن است که با بهره گیری از تکنیکهای آماری مناسبی که با روش تحقیق نوع متغیرها، سازگاری دارد. داده های جمع آوری شده را دسته بندی و تجزیه و تحلیل نماید و در نهایت فرضیه هایی را که تا این مرحله او را در تحقیق هدایت کرده اند در بوته آزمون قرار دهد و تکلیف آنها را روشن کند تا سرانجام بتواند پاسخی برای پرسش تحقیق بیابد.
فصل آخر – خلاصه تحقیق نتیجه گیری و پیشنهادها
این قسمت آخرین فصل از گزارش تحقیق است و از نتایجی که به دست آمده، تشکیل شده است. در این جا به صورت خیلی فشرده مسأله فرضیه روش اجرا و نتایج به دست آمده آورده میشود در پایان نتایجی که بر اساس تجزیه و تحلیل اطلاعات حاصل شده اند فهرست بندی میشود و پیشنهادهای تازه ای که برای محققان بعدی تسهیلات تازه ای را در امر تحقیق فراهم مینماید اشاره میکند همانطوریکه موضوع نقش احزاب بر توسعه سیاسی است. پیشنهادها بایستی در جهت حل مشکل یا تغییر و تأیید این مسأله باشد. یا اینکه پژوهشگر جهت حل مشکل چه راهکارهای جدیدی پیشنهاد میکند. نگارنده پایان نامه باید سعی کند به چنین پژوهشگرانی که به پایان نامه او مراجعه میکنند توصیه کند که راه را
چگونه ادامه دهند. همان طوری که اشاره شد دست آوردهای تحقیق باید حل المسائلی و کاربردی باشد.
به طور خلاصه در این قسمت پژوهشگر خطوط اصلی روش پژوهش و جایگاه نتایج
پژوهش خود را مشخص میکند و پیشنهادهایی در این زمینه عنوان میکند. همچنین در این قسمت پژوهشگران با اشاره ضمنی به پیامد نتایج پژوهش پیش بینی های خود را نیز اضافه می کنند.
نکته قابل ذکر دیگر اینکه پژوهشگر باید توصیه خود را در حیطه نظری پژوهش محدود کند و توصیه در همان متنی که پژوهش انجام گرفته قابلیت تعمیم دارد.
فهرست منابع یا کتاب نامه
منابع گزارش تحقیق شامل فهرستی از کتابها و مقاله ها و مجله ها، پایان نامه ها و رساله است که پژوهشگر در انجام پژوهش خود آنها را مطالعه و از آنها استفاده کرده است و آنها را به ترتیب حروف الفبایی که به آن پرداخته میشود تنظیم می کند.
نمونه استفاده از کتاب
۱ – نام خانوادگی
۴- چاپ
محل نشر
۱۰ – تعداد جلد
۲ – نام کوچک
۵ – مترجم
نام ناشر
۱۱ – جلد مورد استناد
– عنوان کتاب
۶- ویراستار
۹ – تاریخ نشر
۱۲ – صفحه
مایکل ب فاستر، خداوندان اندیشه سیاسی چ ۴ ترجمه جواد شیخ الاسلامی (تهران امیر کبیر، (۱۳۷۴) ۵ ج ۱ ص ۱۰۰
نمونه استفاده از مقاله
۱ – نام خانوادگی
۴ – مترجم
۷- شماره نشریه
۲ – نام کوچک
۵- نام نشریه
تاریخ نشر).
– «عنوان مقاله
۶- شماره سال یا دوره
طاهری، ابوالقاسم «چگونگی خارج شدن از اقتصاد تک محصولی با تأکید بر صنعت جهانگردی مطالعات مدیریت سال ۳، ش ۲ و ۳ خرداد (۱۳۷۲)
نمونه :
کتاب نامه یا فهرست منابع
آریا، محمد حسین اقلیتهای مسلمان در جهان امروز، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۸
بست، جان روشهای تحقیق در علوم تربیتی و رفتاری ج ۲ ترجمه، حسن پاشا شریفی و نرگس طالقانی تهران وزارت ارشاد اسلامی، ۱۳۷۴
دلاور، علی، روشهای تحقیق در روان شناسی و علوم تربیتی، ج ۲، تهران، پیام نور ۱۳۷۰ طاهری، ابوالقاسم، روش تحقیق و مأخذشناسی، ج ۲، تهران، پیام نور، ۱۳۷۴ نادری، عزت الله و مریم سیف نراقی روشهای تحقیق در علوم انسانی، تهران، بدر، ۱۳۶۴
ضمائم
در قسمت ضمائم یک پایان نامه و یا رساله پژوهشگر هر گونه سند، مدرک و یا مطلبی که تصور میکند آگاهی و فهم خواننده را به طور غیر مستقیم پیرامون فرآیند تحقیق افزایش می دهد، دسته بندی میکند و تحت عنوان ضمائم به پایان پایان نامه یا رساله می افزاید.
اصول نوشتن گزارش تحقیق پایان نامه یا رساله
نظم و محل شروع سطرها ریزی و درشتی حروف برای چاپ مطالب، تعیین شماره های اصلی و فرعی و استفاده صحیح از پاراگراف نقطه دو نقطه سه نقطه ویرگول، علامت سئوال علامت تعجب پرانتز و یا مسائلی مانند پانوشت تقسیم بندی، شماره گذاری، واژه بندی و یا نشانه گذاری و غیره عواملی است که برای نوشتن و طبقه بندی و جدا کردن موضوعها از یکدیگر باید مورد استفاده قرار گیرد. رعایت این اصول علاوه بر این که کار نویسنده و خواننده را آسان می کند، اهمیت آنها را هم نسبت به یکدیگر روشن و معلوم می نماید. همچنین مطالب از نظم و زیبایی خاصی برخوردار خواهد شد.
تقسیم بندی و یا طبقه بندی
در کتابهای خارجی، معمولاً قسمتهای مختلف یک گزارش کتاب، پایان نامه یا رساله با اعداد لاتین طبقه بندی می شود، سپس هر یک از این اعداد به C B A… تقسیم می شود و خود A به A, A و B به «B و B» تقسیم می گردد.
اگر تقسیم بندی کوچکتر لازم باشد به a و b و بعد از این هم به a و b تقسیم می شود و باز هم اگر کوچکتر باشد (a) و غیره و به همین ترتیب نمونه زیر برای تقسیم بندی و تنظیم مطالب یک گزارش تحقیق پایان نامه یا رساله به زبان فارسی میتواند بعنوان یکی از روشهای معقول مورد استفاده قرار گیرد. تقسیماتی که پیش می آید می توان آنها را چنین نشان داد :
در تقسیم اول رقم و پس از آن نقطه
در تقسیم دوم حروف ابجدی و پس از آن نقطه.
در تقسیم سوم رقم و پس از آن نیم کمان
تقسیم چهارم حروف ابجدی و پس از آن نیم کمان
اول
برای مثال :
الف.
هـ.
الف)
(۲)
(۳)
(۴)
هـ)
(۵)
فرض میکنیم موضوع اصلی تحقیق استعمار» نو است و تقسیماتی که ممکن است در متن پیش بیاید بصورت زیر میباشد.
قرض کنیم اولین قسمت مورد مطالعه استعمار فرهنگی است؛ که استعمار فرهنگی به شاخه بعدی تقسیم میشود و از شاخه دوم مطبوعات مورد مطالعه قرار میگیرد و مطبوعات در مرحله بعدی به شاخه سوم تقسیم بندی میشود. ابتدا پژوهشگر از مطبوعات کیهان و بعد شاخه های آنرا مورد مطالعه قرار میدهد و در قسمت بعدی روزنامه همشهری ایران رسالت و بعد همبستگی را.
۱ – استعمار فرهنگی
الف) مطبوعات
(۱) کیهان
الف) هوائی
۲- استعمار سیاسی
(ب) ماهواره
(۲) همشهری
(ب) ورزشی
استعمار نور
استعمار اقتصادی
(ج) رادیو
ایران
ج) بچه ها
-۴- استعمار اجتماعی
(د) اینترنت
۴- رسالت
د) هنری
ها فرماسونری
-۵- همبستگی
در صورتی که پژوهشگر بخواهد شاخه دیگر استعمار سیاسی را مورد مطالعه قرار دهد به صورت قبلی عمل میکند. مثال :
الف)
۲- استعمار سیاسی
(ب)
(۲)
(۳)
الف)
لازم به توضیح است که آئین نامه انتشاراتی دانشگاه آزاد ایران تقسیماتی که در متن پیش
می آید را به سه قسمت تقسیم بندی کرده است :
در تقسیم بندی اول
(۵)
(۴)
(۳)
(۲)
در تقسیم بندی دوم
(الف)
(ب)
(ج)
در تقسیم بندی سوم
(۱)
در فهرست مطالب که یک شماره با حروف سیاه و همه شماره هایی که چند شماره ای با حروف نازک نخستین شماره ها از سمت چپ در یک امتداد باشند مانند :
۱-۳
۱-۲
۱-۲-۳
شماره گذاری در پانوشتها
شماره گذاری در پانوشتهای هر فصل از شماره یک شروع میشود تا الی آخر و در فصل بعدی شماره گذاری مجدداً نیز از شماره یک شروع میشود تا الی آخر و بهمین ترتیب در فصل های بعدی تکرار میگردد.
روش دیگری که مورد استفاده قرار میگیرد؛ شماره گذاری از فصل یک شروع میشود تا فصل آخر ادامه دارد به عبارت دیگر از فصل یک شماره گذاری پانوشت شروع میشود و تا فصل آخر ادامه پیدا میکند.
روش دیگری که متداول است و در آئین نامه انتشاراتی مرکز نشر دانشگاهی آمده است؛ شماره گذاری در پانوشت هر صفحه از یک تکرار میگردد یعنی هر صفحه به طور مستقل.
واژه بندی
هر نوشته ای باید اول دقیق باشد و اندیشه ها و پیامهای نویسنده را به خوبی برساند. دوم این که برای خوانند روشن و رسا باشد تا به آسانی بتواند آن را درک کند. بنابراین، نویسنده باید از یک طرف ویژگیهای زبان خود را به خوبی بداند و بتواند آنها را به کار بندد و از طرف دیگر به
هنگام نوشتن مطلب توانائی زبانی گروه معینی را که خوانندگان احتمالی این مطلب هستند در نظر بگیرد.
به اقتضای رعایت دو نکته فوق محقق باید در نوشتن مطالب تحقیق در گزارش تحقیق پایان نامه با رساله از واژه های دقیق استفاده کند و تا آنجا که امکان دارد هر واژه را در معنی حقیقی آن به کار ببرد و اگر از واژه ای که دارای معانی مختلفی است استفاده میکند این واژه را در قسمت تعریف واژه ها و اصطلاحات خاص از طرح تحقیق یا در کلیات با معنی مورد نظر تعریف نماید.
همچنین محقق باید از نوشتن جمله های طولانی یا پیچیده بپرهیزد و سعی کند پیامهای خود را در قالب جمله های کامل و روشن بیان کند و از جمله هایی که مکمل یکدیگرند «بند» یا «پاراگراف» بسازد.
واژه نامه
در واژه نامه ای که واژه های فارسی و معادلهای آن لاتین است واژه فارسی از راست در یک ردیف و معادلهای لاتین از چپ در یک ردیف باید چاپ شوند.
در واژه نامه ای که هم واژه ها و هم معادلهای آن فارسی است، واژه ها از راست در یک ردیف و معادلهای آن نیز با کمی فاصله از درازترین واژه از راست در یک ردیف قرار گیرند.
سطرهای بعدی یک تعریف بدون تو رفتگی زیر سطر اول تعریف نوشته شوند.
واژه ها و معادلها همه از نوع حروف متن نوشته شوند
برای یک واژه فقط مفهوم و یا مفهومهایی را که در همان بخش درسی به کار رفته اند، هر چند که رایج ترین مفهوم آن واژه نباشد ذکر کنید، نه مجموع مفهوم ها را
کلمات مترادف برای معادل یک واژه به کار نبرید مگر آنکه اختلاف کاربرد آنها منظور
نظر باشد.
در آخر همه تعریفها، چه به صورت جمله فعلی باشد و چه نباشد، نقطه پایان بگذارید. میان معادلهای همسان ویرگول و میان معادلهای متغایر نقطه – ویرگول بگذارید.
اگر برای واژه ای توضیحی لازم شود آن را بعد از معادل آن بنویسید.
روش تنظیم فیش
واژه ها نخست در فیشهایی به اندازه ۷٫۵×۱۲٫۵ سانتی متر نوشته میشوند سپس در دست نوشت واژه نامه قرار میگیرند.
هر فیش باید شامل یک ماده و یک معادل باشد ماده ای که سه معادل دارد سه فیش برای آن تنظیم میشود و در هر یک ماده وارده ضبط میگردد هر یک در ماده های فرعی نیز فیش
جداگانه ای خواهد داشت.
ماده وارده در بالای فیش و معادل در سطر جداگانه زیر آن نوشته میشود. فیشها را باید الفبایی ردیف کرد سپس بر بالای آنها شماره مسلسل گذاشت.
واژه نامه باید کامل باشد و همه واحدهای کتاب و پانوشتها را شامل شود. واژه نامه ممکن است دو ستونی تنظیم گردد.
نشانه گذاری
نشانه گذاری در نویسندگی حائز اهمیت است محققان در نوشته های خود از نشانه هائی برای تفکیک مطالب با کمک به خواننده در درک و فهم بهتر جمله ها استفاده میکنند. نشانه های رایج و پذیرفته شده عبارتند از :
نقطه (.)
نقطه معمولاً در موارد زیر بکار میرود :
۱ – در پایان جمله های بیانی و امری قرار میگیرد و ختم جمله را اعلام می دارد.
نمونه سال تحصیلی گذشته با موفقیت پایان یافت
۲ – نقطه بعد از علائم اختصاری و مخففها گذاشته. می شود.
نمونه دت به جای دانشگاه تهران
نمونه ژ ژ. روسو به جای ژان ژاک روسو)
۳- پس از اعداد با حروف الفباء قرار میگیرد و آنها را از کلمه ها تفکیک میکند.
الف
علامت سئوال در موارد زیر بکار میرود :
پس از هر جمله استفها می پرسید: «آیا برج ایفل را دیده ای؟»
علامت استفهام پس از سئوال غیر مستقیم گذاشته نمی شود :
پرسید که آیا برج ایفل را دیده ام.
برای رسانیدن حدس و گمان با تردید علامت سئوال را در داخل کمان میگذارند :
جمیعت این شهر ۴۰٫۰۰۰ (۲) نفر است.
۳- در پایان عنوانی که معنی استفهامی دارد و خود جزو جمله ای است قرار میگیرد.
نمونه کتاب چگونه میتواند به دیگران کمک کرد؟ را مطالعه کردم.
علامت تعجب (!)
۱ – برای اظهار داشتن و نشان دادن تعجب در موقعیکه مطلب تعجب آور است. … آری، چطور ممکن است باور کرد که روابط انسانها چنین باشد
۲- برای قدرت و استحکام بخشیدن و مسلم کردن و اثبات مطالب مورد نظر هم مسلکان عزیز!
بطور کلی این نشانه ها در پایان کلمه ها با جمله هایی که حاکی از هیجان یا تعجب یا تأکیدند قرار میگیرد. عجب مهارتی داری» «مبادا دیر بیائی!»
خط فاصله یا تیره
خط در موارد زیر بکار میرود :
۱ – برای نشان دادن تقسیماتی که در متن پیش آید و تعداد آنها ذکر نشود.
(۳ – ۳ – ۲)
۲ برای نشان دادن تغییر ناگهانی در فکر :
از پسران من یکی در آلمان – اما شما برای شنیدن شرح حال بچه های من نیامده اید.
۳ – برای نشان دادن قطع کلام
۴ برای مجزا کردن عبارات معترضه، مخصوصاً وقتی که بستگی آنها با بقیه جمله بیش از آن باشد که از کمان بر می آید در این صورت باید دو خط به کار برد :
یک روز تمام – بلکه اگر حاجت باشد دو روز – برای انجام دادن این کار فرصت دارید.
۵ برای نشان دادن تردید یا لکنت زبان :
من – من – من شیشه را نشکستم.
۶ به جای از و تا و به میان تواریخ اعداد و کلمات فروردین – خرداد ۱۳۴۳ از فروردین تا خرداد (۱۳۴۳) ۱۳۳۰ – ۱۳۴۱ ، ۱۵۰۰ – ۲۰۰۰ کیلوگرم قطار سریع ال السیر تهران – مشهد.
ویرگول (۱)
۱ ویرگول برای تفکیک واژه ها با قسمتهای جمله بکار می رود.
جامعه ما از لحاظ صنعت علم هنر و اخلاق باید تحول یابد.
ناصر خسرو شاعر ایرانی در قرن پنجم اسلامی می زیست.
۲ – در مواردی که در خواندن یک جمله ناگزیر به مکث هستیم باید از ویرگول استفاده کنیم.
– وقتی که بخواهیم تسهیلی در روان خواندن جمله فراهم کنیم از ویرگول استفاده میکنیم.
نقطه ویرگول (؛)
۱ – وقتی چند جمله با هم ارتباط داشته باشند نخواهیم آنها را از هم جدا کنیم، می توانیم از آن استفاده کنیم به عبارت دیگر برای جدا کردن بندهای طولانی از یکدیگر و نیز بندهایی که خود مشتمل بر ویرگول پرانتز یا دسته هایی از ارقام است :
چون قیصر مرا دوست می داشت برای او میگریم چون بختیار بود، شادمانم؛ چون دلیر بود، او را محترم می شمارم؛ ولی چون جاه طلب بود، او را کشتم.
علامت سئوال ( ؟ )
علامت سئوال در پایان جمه استفهامی بجای نقطه از علامت سئوال استفاده می شود.
دو نقطه ( : )
قبل از نقل قول مستقیم
حافظ شیرازی گفته است :
برای بیان کردن و برشمردن قسمتهایی از یک کل با تفصیل یک موضوع
این نشانه های مهم عبارتست از :
– قبل از مطلبی که به منظور تکرار با توضیح مطلب پیش از آن است.
آنچه که در باب اخلاق نگاشته اند بر دو مطلب مهم ملاحظه دارد :
۴- بعد از عنوان نامه
استاد ارجمند :
بین عنوان اصلی و عنوان فرعی کتاب مقاله و …..
روشهای تحقیق در علوم انسانی با تأکید بر آموزش و پرورش
بین رقم ساعت و رقم دقیقه
۶:۲۰ بعد از ظهر
و همچنین مثل: استادان مشاور :
و با وقتی نقل قولی را میخواهیم شروع کنیم از دو نقطه استفاده میکنیم و زمانی که مکث بیشتری از ویرگول میخواهیم بدهیم از دو نقطه استفاده میشود.
سه نقطه ( … )
۱ – موقعی که نقل قول از کسی میکنیم و فقط قسمتی از آن مطالب را می نویسیم بجای آنچه که نمی نویسیم فقط سه نقطه باید گذاشت.
۲ – بجای یک یا چند واژه حذف شده
عمر زورگوئی مفتخواری بی دانشی خود پرستی … سپری شده است
به جای واژه هایی مانند و غیره
-۴- وقتی قسمتی از جمله ای حذف میشود
دو کمان ( ) یا پرانتز
این نشانه برای توضیح اضافی یا ذکر نکته ای به کار می رود.
در سال ۱۹۶۰، بیش از ۸۰ درصد کودکان به مدرسه می رفتند. در سال ۱۹۵۰ این رقم از ۵۰
درصد تجاوز نمی کرد.
از دانشمندان دیگر نیز توماس هابز انگلیسی (۱۵۸۸ – ۱۶۷۹) است.
)……( گیومه
۱ – گیومه در شروع و ختم سخنی یا مطلبی که مستقیماً و کلمه به کلمه از شخصی یا مرجعی نقل می شود.
سعدی شیرازی گفته است: «دوستی را که به عمری فرا چنگ آرند نشاید که بیکدم بیازارند.
۲- در شروع و ختم اصطلاحات تازه و کلمات مورد تأکید.
کلمه «فرهنگ» معادلی است برای کالچر» انگلیسی
۳- هنگام ذکر عنوان مقاله ها و رسانه های نامستقل و سخنرانیها و فصلهای یک کتاب برای مشخص کردن آنها.
در تأثیر تربیت باب هفتم گلستان سعدی است.
به طور کلی گیومه برای نقل قول و گاهی از اوقات نیز برای مشخص کردن مطلبی بکار می رود و موقعی مورد استفاده قرار میگیرد که حداکثر از سه سطر تجاوز نکند، در غیر این صورت مطالب با حروف ریزتر نوشته میشود و معمولاً فاصله سطرها را به هم نزدیکتر میکنند. باید توجه داشته باشیم در آخر نقل قول باید یک شماره بگذاریم و در پانوشت مشخص گردد که نقل قول از کیست
پانوشت
۱- وقتی مطلبی به متن ارتباط دارد اما جزو مطلب اصلی نیست در این موقع توضیحات اضافی در پانوشت نوشته میشود.
۲ – محقق از نظر اخلاقی موظف است هر فکر یا ایده یا جمله ای که از کسی کتابی مقاله ای و یا مجله ای استفاده کرده با صراحت نام آن مأخذ را در پانوشت ذکر نماید و با آوردن نام نویسندگان مأخذها دین اخلاقی و وفاداری خود را نسبت به دیگران ادا میکند.
در زبان فارسی وقتی هنگام نوشتن گزارش تحقیق پایان نامه، با رساله، بهتر است جهت آشنائی خوانندگان کلمات و اصطلاحات خارجی آنها را با حروف لاتین در پانوشت بنویسیم. ۴- محقق مأخذهای تحقیق خود را به دست میدهد و از این رو خواننده را از یک سو متوجه اعتبار کار خود میکند و از سوی دیگر با اثرهای دیگران آشنا و به مطالعه بیشتر راغب می گرداند.
با اشاره هایی مانند رجوع کنید به …. جهت اطلاع بیشتر …. جهت مطالعه بیشتر ….. خواننده را به بخشهای متفاوت پژوهش خود و با پژوهش دیگران هدایت میکند.
توجه داشته باشیم در مورد کتابهایی که مطالب از آنها نقل می شود از ذکر عناوین؛ آقا خانم دکتر، مهندس و غیره خودداری باید کرد.
رعایت بعضی اصول در پانوشت میان متن و پانوشت خطی راست به اندازه طول سطرهای متن بکشید
پانوشتها را اگر کم باشند، در زیر صفحات بنویسید.
– شماره پانوشتهای هر صفحه را مستقل از صفحات دیگر تعیین کنید.
فاصله سطرها در پانوشت باید مانند متن باشد نه کمتر اگر با نوشتی به صفحه بعد ادامه یابد صفحه بعد را فقط به دنباله پانوشت اختصاص دهید
و در بالای کادر بنویسید دنباله پانوشت صفحه پیش روش دیگری که متداول است در آخر پانوشت علامت قرار میدهند و در بالای پانوشت صفحه بعد نیز علامت قرار میدهند به عبارت دیگر اگر قسمتی از یک پانوشت به صفحه بعد ادامه یابد نشانه در زیر آخرین سطر پانوشت و سمت چپ و در صفحه بعد نشانه – در
بالای سطر اول پانوشت و سمت راست گذاشته می شود.
۶- پانوشتها، اگر زیاد باشند بر حسب بخش یا فصل مسلسل شماره گذاری کنید و در پایان
دستنوشت قرار دهید.
شکل و قطع گزارش تحقیق پایان نامه یا رساله
صفحات گزارش تحقیق باید دارای اندازه و مشخصات شناخته شده و قابل قبول باشد یعنی
بر طبق استانداردهای جاری تهیه شود و معمولاً از سه استاندارد بشرح زیر استفاده میکنند :
۱ – ۱۷۲۳٫۵ سانتیمتر که قطع وزیری یا دانشگاهی نامیده می شود.
۲ – ۳۱×۲۲ سانتیمتر که معروف به قطع ۳ ورقی ۳
– ۲۲×۱۵ سانتیمتر که به قطع ۳ ورقی کوچک معروف است.
فاصله های اطراف صفحات گزارش تحقیق نیز باید تابع یک قاعده و استاندارد معین باشد.
معمولاً برای طرف راست صفحات فاصله بیشتری در نظر گرفته میشود. اندازه حاشیه های
اطراف صفحات باید طوری باشد که بعد از صحافی فاصله هر چهار طرف مساوی باشد. در گزارش تحقیق فاصله سطرها نباید خیلی کم باشد و مطالب نباید نزدیک به هم نوشته شود.
جز در مواردی که نقل قول میشود.
نقل قول مستقیم
در مواردی لازم است که محقق گفته یا نوشته فردی را کلمه به کلمه و بدون هیچگونه تغییری در پایان نامه با رساله و یا گزارش تحقیق بیاورد. خصوصاً زمانی که قصد نقد نظریه و
با مقایسه تطبیقی آن با نظر سایرین وجود داشته باشد. اگر مطلب مورد نظر کوتاه و در حدود
سه با پنج سطر باشد آن را در داخل گیومه (as) قرار داده و بعد از دو نقطه : نشانه نقل قول مستقیم در ادامه جمله آورده میشود و پس از خنم نقل قول مستقیم و گذاشتن نقطه، منبع مزبور ذکر میشود. اما اگر نقل قول مستقیم طولانی و پیش از سه یا پنج جمله معمولی است. مطلب را از سر سطر آغاز نموده و حاشیه بیشتری از هر دو طرف رعایت شود و همچنین باید آنرا با حروفی ریزتر از سایر حروف در متن و در خطوطی با فاصله کمتر از یکدیگر در مقایسه با سایر خطوط نوشته شود.
نقل قول غیر مستقیم
در مواردی محقق ناچار است از نظر و دست آوردهای دیگران در کار تحقیق خود استفاده کند ولی به منظور یکنواختی و هماهنگی مطالب گزارش از ذکر مستقیم آنها خودداری نموده و مفهوم و مضمون را با انشای خود می آورد یعنی محقق آنچه که نوشته، گفته و یا از شنیدن و خواندن فردی درک میکند به زبان خود و با کلمات خویش با حروف خطوط معمولی در تحقیق می آورد. در واقع نقل قول غیر مستقیم میباشد هر مطلب با مفهومی که از قول دیگران به طور غیر مستقیم آورده میشود باید بلافاصله با ذکر مأخذ مشخص شود. یا اینکه او موظف است در خاتمه مطلب چه کوتاه و چه طولانی نام خانوادگی گوینده یا نویسنده و تاریخ انتشار و صفحه را در داخل پرانتز منظور دارد دو ورژه، ۱۳۷۴، ص (۱۲)
مشخصات کتاب شناسی در پانوشت
هرگاه در پانوشت عنوان کتابی داده شود بدون اینکه قصد ارجاع به صفحه ها یا چاپ معینی از آن اثر باشد فقط به آوردن عنوان کتاب در پانوشت اکتفا شود.
اگر مشخصات اثری قبلاً در پانوشت آمده باشد یا در کتاب نامه خواهد آمد یا در پانوشت خلاصه ای از آن نوشته میشود.
هرگاه عنوان کتاب یا مقاله ای نخستین بار در پانوشت بیاید مشخصات کتاب شناسی آن به طور کامل ذکر شود.
نام مؤلفان کتابها و مقاله ها در پانوشت به صورت کامل نام کوچک و نام خانوادگی) نوشته می شود: ابتدا نام کوچک، سپس نام خانوادگی بدون هیچ نشانه ای در میان آنها در زیر ترتیب نوشتن مشخصات کتاب شناسی کتابها و مقاله ها داده میشود :
کتاب
نام کامل مؤلف – نام و نام خانوادگی
۱ – عنوان کتاب – با حروف ایرانیک و خط دندانه دار و یا خط زیر آن
۲ – شماره چاپ – چاپ چندم شماره چاپ از چاپ دوم به بعد گذاشته می شود
نام مترجم
نام ویراستار – اگر نام ویراستار در صفحه عنوان خود کتاب آمده باشد
عنوان مجموعه – سری
۶- مشخصات نشر – در میان پرانتز قرار گیرد و شامل محل نشر، نام ناشر، تاریخ نشر
تعداد جلد کتاب در چند جلد چاپ شده است؟ فقط در مورد کتابهایی که بیش از یک
جلد چاپ شده اند.
شماره جلد – جلد مورد استناد جلد چندم است؟ فقط در مورد کتابهایی که بیش از یک
جلد چاپ شده اند.
۹ – شماره صفحه یا صفحه های مورد استناد
برای مثال :
نمونه (۱)
گراهام تی آلین شیوه های تصمیم گیری در سیاست خارجی، ترجمه منوچهر شجاعی تهران، انتشارات علمی و فرهنگی (۱۳۶۴) ص ۱۲۰
نمونه (۲)
جلال الدین آشتیانی مدیریت نه حکومت، ج ۳، تهران شرکت سهامی انتشار، ۱۳۶۷) ۳ ج.
ج ۱، ص ۸۰
نمونه (۳)
ابو القاسم طاهری تاریخ اندیشه های سیاسی در غرب، ج ۳، تهران، نشر قومس، ۱۳۷۴).
ص ۱۲۰.
نمونه (۴)
لین ولنگستر خداوند اندیشه سیاسی، ج ۳، ترجمه علی رامین (تهران، امیر کبیر (۱۳۷۴) ۵
ج، ج ۳، ص ۱۸۰
مقاله
۱ – نام کامل نویسنده – نام و نام خانوادگی
عنوان مقاله – عنوان مقاله در میان گیومه قرار گیرد.
نام مترجم
۴ – نام نشریه – نام نشریه با حروف ایرانیک یا ایتالیک نوشته شود.
شماره سال با شماره دوره سال چندم یا دوره چندم
۶ – شماره نشریه
تاریخ نشر – تاریخ نشر در میان پرانتز قرار گیرد
– شماره صفحه با صفحه های مورد استناد
مشخصات مقاله باید حداقل نام کامل نویسنده عنوان مقاله نام نشریه و تاریخ نشر را در بر داشته باشند.
شماره با حرف – ش – صفحه با – ص – چاپ با – چ و جلد با حرف ج نشان داده می شود.
برای مثال :
نمونه (۱)
سعیده، لطفیان سیاست امنیت ملی اسرائیل فصلنامه مطالعات خاورمیانه سال ۶، ش ۱
(بهار (۱۳۷۸)، ص ۳۸
نمونه (۲)
ابوالقاسم طاهری، «تمرکز و گسترش بوروکراسی اداری مجله مطالعات مدیریت، سال ۲، ش ۷ و ۸ اردیبهشت ۱۳۷۲، ص ۱۸
فرمول استفاده از روزنامه همانند مقاله است.
نام و نام خانوادگی «عنوان مقاله، مترجم نام نشریه، سال، شماره (تاریخ نشر)، ص.
مثال :
همایون الهی «خلیج فارس» همشهری سال ۴، ش ۸۴۰، (۱۳۷۸٫۴٫۱۲) ص ۴. اگر اثری کار مشترک دو یا سه تن باشد نام مؤلفان همکار را بدین طریق بنویسید :
مهدی الوانی و شمس السادات زاهدی و داود مدنی تئوریهای مدیریت … اگر اثر کار مشترک بیش از سه تن باشد، نخستین نام را از صفحه عنوان کتاب انتخاب کنید و عبارت «و دیگران را به دنبال آن بیفزائید
برای مثال
نمونه (۱)
ریموند دابیلو و دیگران سرمایه گذاری و کارفرمایی دانشگاه، ترجمه محسن حکیمی و
دیگران
نمونه (۲)
سنت اگوستین و دیگران فلسفه نظری ترجمه محمد نقی بهرامی و دیگران …..
اگر نوع کار پدید آورنده کتاب در صفحه عنوان قید شده باشد پس از نام پدید آورنده در میان
پرانتز به آن اشاره کنید :
…..)به کوشش….
تهیه و تنظیم) …..
…..)گرد آورنده
انتخاب و مقدمه و تفسیر از…..
در ارجاع مجدد به مأخذی که یک بار با مشخصات کامل معرفی شده است از آوردن تمام مشخصات خودداری کنید نخست نام مؤلف را ذکر کنید بعد عبارت همان کتاب یا همان مقاله و سپس شماره صفحه با صفحه های مورد استناد را
نمونه (۱)
ارجاع مجدد به کتاب خداوندان اندیشه سیاسی لین و لنگستر همان کتاب، ص ۱۰۲
نمونه (۲)
ارجاع مجدد به کتاب تاریخ اندیشه های سیاسی در غرب ابو القاسم طاهری همان کتاب، ص ۱۸۰
در زمینه مقاله نیز به همین صورت عمل می شود.
نمونه (۱)
ارجاع مجدد به مقاله سیاست امنیت ملی اسرائیل سعیده لطفیان، همان مقاله، ص ۲۲
نمونه (۲)
ارجاع مجدد به مقاله تمرکز و گسترش بوروکراسی اداری ابو القاسم طاهری، همان مقاله، ص ۲۲
اگر ارجاع مجدد بلافاصله پس از ارجاع نخست که با مشخصات کامل همراه باشد، بیاید، در
پا نوشت بنویسید
همان کتاب، ص ۲۹
همان مقاله، ص ۴۶
اگر بین ارجاع اول و ارجاع های مجدد فاصله افتاده باشد و همان صفحه ارجاع قبلی مورد نظر
باشد بنویسید :
نمونه (۱) کتاب
جلال الدین آشتیانی همانجا
نمونه (۲) کتاب
ابوالقاسم طاهری، همانجا
و یا درباره مقاله
نمونه (۱)
سعیده لطفیان همانجا
نمونه (۲)
ابوالقاسم طاهری، همانجا
کتاب نامه
مشخصات کتاب شناسی کتاب نامه
مشخصات کتاب شناسی در کتاب نامه همانند پانوشتهای ارجاعی است و فقط در روش تنظیم فرقهایی با آن دارد.
کتاب نامه را میتوان بر پایه زبان فارسی، عربی، انگلیسی، فرانسه، …) با موضوع منابع طبقه بندی کرد.
کتاب نامه بر حسب نام خانوادگی مؤلفان الفبایی تنظیم می شود بدین معنی که نخست نام خانوادگی مؤلف قرار میگیرد پس از آن ویرگول سپس نام یا نامهای کوچک
پس از نام با نامهای کوچک نقطه گذاشته میشود و به دنبال آن نام کتاب (با حروف ایرانیک) آورده می شود.
برای مثال
نمونه (۱) – کتاب
آشتیانی، جلال الدین، مدیریت نه حکومت …..
نمونه (۲)
طاهری ابوالقاسم تاریخ اندیشه های سیاسی در غرب…..
در مورد مؤلفان . دوم و سوم هر کتاب و نیز در مورد مترجمان دیگر لازم نیست که نخست نام
خانوادگی و سپس نام کوچک آنها را بنویسید نام مؤلفان همکار را با (و) به هم ربط دهید.
نمونه :
الوانی، مهدی و شمس السادات زاهدی و داود مدنی تئوریهای مدیریت درباره اثر بعدی از یک مولف به جای نام مؤلف خطی به طول سه ام بکشید و پس از خط نقطه بگذارید
به جای نام و نام خانوادگی شاعران معروف، تخلص آنان را بنویسید.
نام کتابهای مقدس را همراه با نام مؤلفان الفبایی تنظیم کنید.
مشخصات نشر (محل) نشر نام ناشر تاریخ نشر به خلاف پانوشت در میان پرانتز قرار نمی گیرد. نام ناشر را مقتصدانه و کوتاه بنویسید، مانند امیر کبیر، خوارزمی، حبیبی، … ذکر نام ناشر در مورد آثاری که در نشریه های ادواری منتشر میشود لازم نیست.
تعداد و شماره صفحه های مورد استناد را چه درباره کتاب و چه درباره مقاله ذکر نکنید. سطرهای دوم و بعد از آن را در مورد کتاب یا هر مقاله به داخل ببرید.
ترتیب نوشتن مشخصات کتاب شناسی در کتاب نامه
کتاب
نام خانوادگی، نام کوچک مؤلف – پس از نام خانوادگی ویرگول و پس از نام کوچک نقطه
بگذارید.
عنوان کامل کتاب – عنوان کامل کتاب با حروف ایرانیک
نام مترجم نام ویراستار – اگر نام ویراستار در صفحه عنوان آمده است.
شماره چاپ – منظور چاپ چندم است.
عنوان مجموعه – سری
مشخصات نشر – شامل محل نشر نام ناشر تاریخ نشر
تعداد جلد کتاب در چند جلد چاپ شده است فقط در مورد کتابهایی که در بیش از یک جلد چاپ شده است.
اگر آوردن همه این مشخصات میسر نباشد مشخصات کتاب در کتاب نامه نیز باید حداقل نام مؤلف، عنوان کتاب تاریخ و محل نشر را در بر داشته باشد.
مقاله در نشریه های ادواری
نام، نام خانوادگی نام کوچک مؤلف پس از نام خانوادگی ویرگول و پس از نام کوچک نقطه
عنوان مقاله – عنوان مقاله در میان گیومه قرار گیرد
نام مترجم
نام نشریه ادواری – نام نشریه با حروف ایرانیک
شماره سال یا شماره دوره – منظور سال چندم انتشار یا دوره چندم است؟
شماره نشریه
تاریخ نشر – تاریخ نشر در میان پرانتز قرار گیرد)
در اینجا هم مشخصات مقاله باید حداقل شامل نام نویسنده عنوان مقاله نام نشریه و تاریخ نشر باشد.
نمونه کتاب نامه :
آوری، پیتر تاریخ معاصر ایران ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی عطائی، ۱۳۶۸
الهی، همایون خلیج فارس و مسائل آن، ج ۵ تهران، قومس، ۱۳۷۸
برگین دانیل ،نفت ،پول قدرت ترجمه منوچهر عینی ارطه ای تهران شرکت ملی نفت ایران ۱۳۷۱
پارسونز آنتونی غرور و سقوط ترجمه حسن پاشا شریفی، تهران، راه نو ۱۳۶۳
تانزر مایکل بحران انرژی ترجمه محمود ریاضی تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۲
جعفری ولدانی اصغر نظم نوین جهانی و موقعیت ایران تهران، معاونت اقتصادی وزارت اقتصاد و دارائی، ۱۳۷۳
حافظ نیا، محمد رضا خلیج فارس و نقش استراتژیک تنگه هرمز، تهران، سمت، ۱۳۷۱
دوئرتی جیمز فالتزگراف رابرت نظریه های متعارض در روابط بین الملل، ترجمه علیرضا طیب و وحید بزرگی، تهران، قومس، ۱۳۷۶، ج ۲
ژان پیر در ینگ خاورمیانه در قرن بیستم ترجمه فرنگیس اردلان، تهران، امیر کبیر ۱۳۶۸
سریر محمد هاشمی مرتضی اوپک و دیدگاههای آینده تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه ۱۳۶۷
طاهری، ابوالقاسم حکومتهای محلی و عدم تمرکز، ج ۴، تهران، قومس، ۱۳۷۸