در ابتدا باید چندین مفهوم را برسی کنیم؛
۱-حرکت وضعی و انتقالی زمین
خورشید بهعنوان منبع اصلی نور و گرما در منظومه شمسی، نقش کلیدی در ایجاد پدیده شب و روز دارد. چرخش وضعی زمین به دور محور خود که تقریباً هر ۲۴ ساعت یکبار کامل میشود، باعث میشود که بخشهایی از زمین در معرض نور خورشید قرار گیرند و روز را تجربه کنند، در حالی که بخشهای دیگر در سایه زمین قرار گرفته و شب را به وجود میآورند. این حرکت وضعی زمین که به آن چرخش روزانه نیز گفته میشود، عامل اصلی تمایز بین روز و شب است. زاویه محور زمین (حدود ۲۳.۵ درجه) نسبت به صفحه مداریاش نیز باعث تغییرات فصلی در طول روز و شب در مناطق مختلف زمین میشود.
ماه اگرچه خود منبع نور نیست، با بازتاب نور خورشید در طول شب روشنایی محدودی ایجاد میکند. موقعیت ماه نسبت به زمین و خورشید که در فازهای مختلف قمری تغییر میکند، میزان روشنایی شب را تعیین میکند. نقش ماه در پدیده شب و روز ثانویه است و بیشتر بهعنوان یک منبع نور مکمل در شب عمل میکند. حرکت انتقالی زمین به دور خورشید که هر ۳۶۵.۲۵ روز یکبار کامل میشود، بهطور غیرمستقیم بر طول مدت شب و روز تأثیر میگذارد. این حرکت که به آن چرخش مداری نیز گفته میشود، باعث تغییر زاویه تابش خورشید در طول سال میشود و در نتیجه طول روز و شب در فصول مختلف تغییر میکند. به عنوان مثال، در نزدیکی استوا، طول روز و شب تقریباً ثابت است اما در عرضهای جغرافیایی بالاتر، مانند مناطق قطبی، حرکت انتقالی زمین همراه با زاویه محور زمین میتواند منجر به پدیدههایی مانند روزهای قطبی (شش ماه روز) یا شبهای قطبی (شش ماه شب) شود. ترکیب حرکت وضعی و حرکت انتقالی زمین، همراه با موقعیت خورشید، الگوی روزانه و فصلی شب و روز را شکل میدهد. حرکت وضعی زمین چرخه ۲۴ ساعته روز و شب را ایجاد میکند، در حالی که حرکت انتقالی زمین در مدار بیضیشکل خود به دور خورشید، تغییرات فصلی در طول روز و شب را به وجود میآورد. فاصله زمین از خورشید در نقاط مختلف مدار (مانند حضیض و اوج) تأثیر ناچیزی بر شدت نور خورشید دارد و بیشتر زاویه تابش خورشید است که توزیع نور و در نتیجه طول روز و شب را تعیین میکند.
۲-حرکت خورشید در منظومه شمسی
خورشید، به عنوان مرکز منظومه شمسی، در مداری به دور مرکز کهکشان راه شیری حرکت میکند. این حرکت کهکشانی با سرعت تقریبی ۸۲۸,۰۰۰ کیلومتر بر ساعت (حدود ۲۳۰ کیلومتر بر ثانیه) انجام میشود و یک دور کامل آن که به عنوان “سال کهکشانی” شناخته میشود، حدود ۲۲۵ تا ۲۵۰ میلیون سال طول میکشد. بر اساس مطالعات ناسا (NASA) و رصدخانه جنوبی اروپا (ESO)، خورشید در فاصله تقریبی ۲۷,۰۰۰ سال نوری از مرکز کهکشان قرار دارد و در بازوی شکارچی (Orion Arm) کهکشان راه شیری حرکت میکند. این حرکت تأثیر مستقیمی بر دینامیک سیارات منظومه شمسی ندارد زیرا سیارات به دور خورشید در مدارهای خود میچرخند و تحت تأثیر گرانش خورشید هستند، نه حرکت کهکشانی آن.
۳-مدار چرخش ماه
ماه، قمر طبیعی زمین، در مداری بیضوی به دور زمین میچرخد و این حرکت به طور مستقیم بر پدیدههایی مانند جزر و مد و فازهای ماه تأثیر میگذارد. بر اساس دادههای ناسا (NASA)، میانگین فاصله ماه از زمین حدود ۳۸۴,۴۰۰ کیلومتر است اما به دلیل بیضوی بودن مدار، این فاصله در نزدیکترین نقطه (حضیض یا perigee) به حدود ۳۵۶,۵۰۰ کیلومتر و در دورترین نقطه (اوج یا apogee) به حدود ۴۰۶,۷۰۰ کیلومتر میرسد. دوره مداری ماه که به عنوان ماه قمری شناخته میشود، حدود ۲۷.۳ روز طول میکشد تا یک دور کامل به دور زمین بچرخد (دوره چرخشی یا sidereal month). این حرکت مداری، همراه با چرخش همزمان ماه به دور محور خودش، باعث میشود که همیشه یک سمت ماه به سمت زمین باشد، پدیدهای که به “قفل جزر و مدی” معروف است.
در سوره فاطر خداوند متعال فرمودهاند:
یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهَارِ وَیُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّى ذَلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لَهُ الْمُلْکُ وَالَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ مَا یَمْلِکُونَ مِنْ قِطْمِیرٍ ﴿۱۳﴾
شب را به روز درمی آورد و روز را به شب درمی آورد و آفتاب و ماه را تسخیر کرده است [که] هر یک تا هنگامی معین روانند این است خدا پروردگار شما فرمانروایی از آن اوست و کسانی را که بجز او میخوانید مالک پوست هسته خرمایی [هم] نیستند (۱۳)
حال ذکر چند نکته در اینجا ضروری است؛
۱-در این آیه به در آوردن شب و روز به یک دیگر اشاره میشود که میتواند پیوستگی شب و روز را بصورت دایره وار تداعی کند، در ادامه آیه به مدار حرکتی ماه و خورشید اشاره میشود؛ مدار حرکتی ماه و خورشید نسبت به زمین نقش مهمی در پدیدههای نجومی از جمله شب و روز ایفا میکند. ماه در مداری بیضیشکل به دور زمین میچرخد که تقریباً هر ۲۷.۳ روز یکبار (دوره چرخش نجومی) کامل میشود اما به دلیل حرکت همزمان زمین به دور خورشید، دوره ظاهری ماه (دوره هلالی یا سینودیک) حدود ۲۹.۵ روز است. این مدار با زاویهای حدود ۵ درجه نسبت به صفحه دایرهالبروج (مدار ظاهری خورشید) کج شده است که باعث تغییر موقعیت ماه در آسمان و فازهای مختلف آن میشود. خورشید، از دیدگاه زمین، در مسیری ظاهری به نام دایرهالبروج حرکت میکند که نتیجه حرکت انتقالی زمین به دور خورشید در مداری بیضیشکل با دوره تقریبی ۳۶۵.۲۵ روز است. این حرکت انتقالی، همراه با زاویه ۲۳.۵ درجهای محور زمین، باعث تغییرات فصلی در زاویه تابش خورشید و طول روز و شب میشود، در حالی که مدار ماه تأثیر مستقیم کمتری بر شب و روز دارد و بیشتر بر روشنایی شب اثر میگذارد.
۲- درآیه بطور مستقتیم به مدارهای چرخش خورشید و ماه اشاره شده است، در زمانی که قرآن نازل شده بود اطلاعاتی درباره مدارهای چرخش خورشید و ماه در دست نبود، یکی از زیباترین اشارههای آیه اشاره به مدت معین در رابطه با چرخش خورشید و ماه است که در این رابطه باید گفت زمانی که ماه یا خورشید یک بار چرخش خود را به دور زمین یا منظومه شمسی کامل کردند، مدت معین آنهاتمام میشود و دوباره باید چرخش خود را به دور مدارهای خود از سر بگیرند.
۳-اما یک اعجاز عددی در قرآن کریم نیز در این صورت بکار رفته است؛ سوره فاطر ۳۵: از – جزء ۲۲ – قرآن کریم است، زاویه محور زمین نسبت به صفحه مداریاش (حدود ۲۳.۵ درجه) است که در ابتدای آیه به آن اشاره شد به تشابه اعداد دقت کنید.
۴-موضوع بعدی اشاره به هسته خرما است که در مباحث فلسفی این متن میگنجد و منظور خداوند اشاره به کوچکی انسانها در برابر طرح بزرگ آفرینش و عظمت جهان هستی است، بطور مثال تنها در یک خورشید بیش از یک میلیون کره زمین جا می میگیرد.
